O’zbekiton respublikasi oliy va o’rta talim vaziRLİGİ berdaq nomidagi qaraqolpoq davlat universiteti

Matritsali struktura chiziqli va loyiha bo’yicha boshqaruv strukturalarining birlashtirilishi 
natijasida quriladi. chiziqli boshqaruv tamoyili saqlanib qoladi, loyiha bo’yicha boshqarishga mos 
ravishda esa mavzularni, ilmiy izlanishlar bo’yicha dasturlar, loyihalashtirish, texnologik 
tayyorgarlik, eksperimental ishlab chiqarish, mahsulotni tayyorlash, sotish va h.k.lar tashkil 
qilinadi. 
Boshqaruvni tashkil qilishning matritsali strukturasida loyiha yoki dastur rahbarlarining 
faoliyati erkinligi taminlanadi, ular oldiga qo’yilgan masalalar maqsadli hal qilinadi. İshni tashkil 
qilish bo’yicha rahbarning masuliyati aniqlanadi, ularning bajarilish muddati, yakuniy natijalar 
bo’yicha rahbarning masuliyati aniqlanadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida boshqaruv apparatini 
belgilangan darajada qisqartirishga, boshqaruvning har xil darajalari va har bir bo’g’in chegarasida 
alohida darajalarning vazifalari aniq ajratiladi, xalq xo’jaligi, korxona (firma)lar tarmoqlarining 
xo’jalik mustaqilligini taminlashga imkon beradigan yangi tashkiliy tuzilmalar tuziladi. 
Tashkiliy tuzilmalarni loyihalashtirish 
Menejmentning tashkiliy tuzilmalarini barpo qilish ishlab chiqarishni tashkil qilish va uning 
turiga to’la mos keluvchi boshqaruv yaratishdan va bozor iqtisodiyoti sharoitida boshqaruvning har 
bir bo’g’inining ishlab chiqarish-texnika, xo’jalik ijtimoiy va moliyaviy faoliyatini boshqarish 
bo’yicha hamma funktsiyalarning bajarilishi zaruratidan kelib chiqadi. Bu muammolarning echimi 
boshqaruvni isloh qilish boshqaruv funktsiyalarini samarali taqsimlash boshqaruv maqsadini aniq 
belgilash bo’yicha bir qator tadbirlarni o’tkazish orqali amalga oshiriladi. 
Maqsad boshqaruv nazariyasining asosiy kategoriyalardan biri hisoblanadi. Boshqaruv 
maqsadlarini shakllantirish boshqaruvning boshlang’ich, unga erishish esa yakuniy bosqich 
hisoblanadi. Boshqarish maqsadi boshqaruv obekti va uning alohida parametrlarining istalgan 

---

xolatidir. Muayyan korxona uchun boshqaruvning maqsadi malum bir mahsulot turini resurslarni 
kam sarflagan holda kerakli miqdorda va yuqori sifatda chiqarishdan iborat. 
Maqsadli yondashuv boshqaruv organlari ishining jamoa oldiga ko’ygan maqsadlariga 
erishishga bo’ysunishni talab qiladi. Boshqaruvning har bir quyi tizimi o’z (tashkiliy, iqtisodiy, 
marketing, texnikaviy, ijtimoiy) maqsadiga ega, shuning uchun maqsadlar mos kelishi muammosi 
yuzaga keladi. Boshqaruvning turli darajasi umumiy maqsadga javob berishi, bir-birini to’ldirib 
turishi zarur. Maqsadlar daraxtini tuzish maqsadlarni tartiblash usullaridan biri hisoblanadi.
Umumiy maqsadga erishish uchun asosiy maqsadga erishish kerak, asosiy maqsadga 
erishish uchun esa birinchi darajali maqsadga erishish kerak va h.k. 
Davlat masalalarini bajarishning maqsadi aniqlovchi hisoblanadi, u ilmiy, texnikaviy, ishlab 
chiqarish, iqtisodiy, ijtimoiy va boshqa maqsadlar bilan uzviy bog’liqdir. 
Maqsadli yondashuv boshqaruvning zamonaviy tuzilmasiga o’tishga imkon beradi. Bu 
maqsadlar, maqsad asosi va rivojlanish masalalari tarkibini va loyihalashtirayotgan boshqaruv 
obekti faoliyat yurgizishni ishlab chiqsin. 
Maqsadlar daraxtini qurishda uning sifat va miqdor tavsifini to’g’ri aniqlash muhimdir. Sifat 
tavsifi boshqaruv funktsiyalarining namoyon bo’lishining asosi hisoblanadi, sifat tavsifi esa 
tuzilmaviy bo’linmalar (bo’lim, tsex va h.k.) turining asosi bo’lib xizmat qiladi. 
Loyihalashtirilayotgan tashkiliy struktura tizimining unsurlari oldida turgan maqsad va vazifalar 
rahbarlar va mutaxassislar tarkibini asoslashga imkon beradi, vazifalar ro’yxati esa tuzilmaviy 
bo’linmalarning xodimlari o’rtasidagi vazifalar taqsimlanishidir. 
Tashkiliy tuzilmani loyihalashtirishning mustaqil usuli bo’lib, tashkiliy-iqtisodiy 
modellashtirish hisoblanadi. Uning asosida ijro etuvchilarning vakolatlari va masuliyati 
taqsimotining jadval, matematik, maketli-devoriy tasviri yotadi. 
Boshqaruv tashkiliy tuzilmasini shakllantirishda boshqaruv bo’g’inlarining va zvenolari 
soni, chiziqli va funktsional boshqaruvning markazlashuvi darajasi, boshqaruv bo’limi va 
funktsiyalarining tarkibi, bitta rahbarga to’g’ri keladigan bo’ysunuvchilar miqdorini asoslash zarur. 
Boshqaruv tizimida pog’onalar qancha ko’p bo’lsa buyruqni yuqoridan pastga va axborotni pastdan 
yuqoriga uzatish shuncha qiyin bo’ladi. Buyruq va axborotni uzatish jarayonida buzilish xavfi 
sezilarli darajada yuqori bo’ladi. Shuning uchun boshqaruv tashkiliy tuzilmasini loyihalashtirish va 
mukammallashtirishda boshqaruv bo’g’inlarining soni optimal bo’lishiga intilish zarurdir. 
Har qanday tashkiliy tuzilmaning sifati uni shakllantirishda quyidagilarga qanchalik amal 
qilingani bilan aniqlanadi: 
- sistemaviy yondashuv, yani boshqaruv obekti va organiga tasir qiluvchi hamma omillarni 
iloji boricha hisobga olish; 
- boshqaruv markazlashuvi va birlamchi zvenolar mustaqilligining optimal birligi; 
- oliy rahbarlar to’g’ridan to’g’ri ijro etuvchiga axborotni borishi va vaqtning maksimal 
qisqarishi; 
- loyihalashtirilayotgan tuzilmada har bir tarkibiy qismning vazifasi va huquqini to’g’ri 
aniqlash; 
- boshqaruv tizimidagi o’zgarishlarga javob qaytarishning imkoniyati; 
- har bir aniq holat bo’yicha qaysi bo’linmada axborot ko’p bo’lsa shu masalani echish 
bo’yicha bo’linmaga vakolat berish. 
Boshqaruv tuzilmasiga asosiy talab uning tezkorligidadir. Tuzilma moslashuvchan va sodda 
bo’lishi kerak. Operativlik bilan faoliyat yurgizishning ishonchliligiga bog’liqdir. Bu degani 
boshqaruv apparati axborot uzatishning to’g’riligiga kafolat berish uzatilayotgan malumotlarning 
buzilishiga yo’l qo’ymasligi kerak, boshqaruv tizimida aloqaning uzluksizligini taminlash kerak. 
Apparat strukturasi boshqaruv iqtisodini taminlashi kerak. Buning manosi shundaki, 
boshqaruvdan keladigan samara boshqaruv apparatiga bo’lgan xarajatlarning minimalligi orqali 
erishilsin. 
Apparat strukturasiga ishlab chiqarish xarakterining o’zi, uning tarmoqli xususiyatlari 
(ishlab chiqarilayotgan mahsulot tarkibi, tayyorlash texnologiyasi, ishlab chiqarish masshtabi va 
tipi, texnik jixozlanganlik va mehnat jarayoni darajasi va boshqalar), shuningdek boshqaruv 

---

ishining mexanizatsiyalanganligi va avtomattlashganligi darajasi ishchilar malakasi, ular 
mehnatining samaradorligi bo’ysunuvchilar soni va boshqaruvchi tomonidan ularni nazorat qila 
olish imkoniyatlari o’rtasidagi bog’liqlik tasir ko’rsatadi. 
Xulosa 
1. Menejment tashkiliy tuzilmalari deganda boshqaruv bo’g’inlar, ularni bir-biriga 
bo’ysunishi va o’zaro bog’liqligi tushuniladi. 
2. Boshqaruv tashkiliy tuzilmalaridagi soddalik va tushunarlilik uning ish qobiliyatining 
kafolatidir. 
3. Xalq xo’jaligining umumdavlat boshqaruvi idoralari, qonun chiqaruvchi, ijro, sud 
qismlariga bo’linadi. Ular xalq xo’jaligining barcha tarmoqlarini bir-biri bilan bog’lab turadi. 
4. Boshqaruv tashkiliy tuzilmalari chiziqli-funktsional, chiziqli-shtabli turlarga bo’linadi. 
5. Barcha boshqaruv funktsiyalari bajarilishini taminlovchi eng yaxshi boshqaruvni tashkil 
etish boshqaruv tuzilmalarini takomillashtirishning asosiy maqsadidir.