O’zbeksiton Respublikasi Oliy va O’rta maxsus ta’lim vazirligi Toshkent Arxitektura va Qurilish Instituti Qurilishni boshqarish fakultetiti

 
 
 

---

4
2. O’zbekistonda Mramor ishlab chiqaruvchi 
korxonalarning faolyati va ularda paydo bo’ladigan 
ifloslangan oqava suvlar
 
Marmar - mayda, o'rtacha va yirik donador zich tog' jinsi bolib. 
ohaktosh va dolomitlarni yuqori bosim va harorat ta'sirida 
metamorflzmga uchrashidan hosil bo'lgan. Sof marmar oq rangda, 
minerallar aralashsa yashil. qizil, kulrang, qora va qoramlir bo'lishi 
mumkin. Aralashgan minerallarning bir tekis tarqalmaganligi mar-
mar teksturasi turli gulli boMishiga sababchidir. Marmar zichligi 
2,8 g/sm\ suv shimuvchanligi 0,7 % gacha, siqilishdagi mustah-
kamligi esa 100-300 MPa, qattiqligi 3-4. Marmar oson qayta 
ishlanadi va jilolanadi. Marmar qurilishda ichki va tashqi devorlarni 
bezashda, zinapoya. deraza tokchalari, chiqindilari esa koshinkor 
beton buyumlar, murakkab bezak qorishmalari tayyorlashda ishlati-
ladi. Marmar bino va inshootlarning tashqi bezagi uchun ishlatil 
ganda vaqt mobaynida havodagi namlik va turli gazlar ta'sirida 
jilosini yo'qotib boradi. Marmar O'zbekistonning Nurota, Qurama, 
Chotqol tog" tizmalarida ko'plab uchraydi. Shulardan eng mashhuri 
Nurota marmar konlari tizimidir. Toslikent shahridagi Alislier Navoiy 
nomli teatr, «Istiqlol» saroyi binolari mahalliy marmar toshlar bilan 
bezatilgan. 
Tabiiy tosh materiallari va buyumlari tog' jinslarini va Marmar 
turli mexanika usullar bilan qayta ishlash natijasida olinadi. Bu 
usullarga maydalash, yorish, arralash kabilar kiradi. Xususiy 
hollarda esa tog' jinslari portlatish usulida qazib olinishi mumkin. 
Ishlov berish usullariga ko'ra tabiiy tosh materiallari quyidagi 
turlariga bo'linadi: qo’pol ishlov berilgan (Marmar xarsangtosh. 
chaqiqtosh. shag'al va qum); buyum va profilli qismlar; to'g'ri 
shakldagi tosh va bloklar; yuzasiga ishlov berilgan plitalar (devor va 
pollarni bezashda); yo'l qurilishi buyumlari (bordyur toshlari, 
bruschatka) va h.k. 
Tabiiy toshlarga zavodda mexanizatsiyalashgan va avtomat-lashgan 
liniyalarda ishlov beriladi. Tosh yuzasi pnevmatik asbob yordamida 

---

5
tirnalib (urib) yoki abraziv usulda silliqlanib ishlanishi mumkin: 
tosh yuzasi to'lqinsimon (qabariq-chuqur). riflangan, egatsimon, 
g'adir-budur (nuqtasimon) ko'rinishda qayta ishlanishi mumkin. 
Toshga abraziv ishlov berish qirqish, frezerlash, shlitlash va 
polirovkalash (jilolash) jarayonlarini o'z ichiga oladi (2.2-rasm). 
Marmar, ohaktosh kabi yumshoq toshlar ramkali arralash 
uskunalarida qirqiladi. Odatda, arra olmos, korborund yoki qattiq 
qotishmalar bilan qoplangan bo'ladi. Olmos keskichlar yordamida 
tosh juda yupqa (5—10 mm) qirqiladi, lnr toshdan 40—45 m
2 
plita tayyorlash mumkin. G'ovak toshlardan donali devorbop tosh 
va bloklar tosh qirqish mashinasi yordamida qirqib oiinadi. 
Profilli buyumlar (karniz, zinapoya, deraza osti plitalari va sh.k. 
lar) toshga ishlov berish zavodlarida frezerli va universal profil 
beruvchi mashinalar vositasida tayyorlanadi. 
Tosh yuzasini jilolash shlitlash stanoklarida abrazivlar (korbo-
rund, olmos kukunlari) yordamida, mo'yli disk bilan mastika va 
xrom, qalay, temir oksidlari kukuni sepilib amalga oshiriladi.