O’zbекstаn rеspubliкаsi хаliq bilimlеndiriw ministrligi
Tema: Bir bas ag`zali ga`pler
Yüklə 1,36 Mb.
|
Tema: Bir bas ag`zali ga`plerBir bas ag`zali ga`plerdin` grammatikaliq o`zgeshelielpi. Feyil bip bas ag`zali ga`pler: iyesi belgili, iyesi belgisiz, iyesi uliwmalasqan, iyesiz ga`pler. Atawish bir ag`zali ga`p. Ataw ga`p ha`m onin` tu`rleri. Bir bas ag`zali ga`pler jay ga`plerdin` bir tu`ri. Bir bas ag`zali ga`pler ha`zirgi u`zbek tilinde M. Pasulovtin` «Ha`zirgi u`zbek a`debiy tilindegi bir sostavli ga`pler» degen miynetinde arnawli tu`rde izertlengen. Al, qaraqalpaq tilinde «Ha`zirgi qaraqalpaq a`debiy tilinin` grammatikasi»nda ken` tu`rde so`z etiledi. Eki bas g`azali ga`plerde bas ag`zalar ayirim-ayirim o`z quralina iye boladi. Mis: Qatara egilgen terekler awilg`a sa`n berip tup. Misaldag`i qatara egilgen tereklep-baslawish qurami, al awilg`a sa`n berip tup-bayanlawish quraminan turadi. Al, bir bas ag`zali ga`plerde tek bir bas ag`za qatnasadi. Bunday ga`pler baslawish qurami, yaki bayanlawish qurami dep ajiratilmaydi. Predikativlik tek bir ag`za arqali bildiriledi. Bir bas ag`zali ga`plerde ekinshi bas ag`zanin` qatnasiwi sha`rt emes, lekin bir bas ag`zali ga`ptin` ha`r bir tu`ri o`zinin` grammatikaliq o`zgesheliklerine, du`zilisine qarap ya baslawish, yamasa bayanlawish qurami bildirip turadi. Keshki waqit (baslawish qurami). Bunnan keyin meni irikken joq. (bayanlawish qurami). Demek, bir bas ag`zali ga`pler dep bip bas ag`zanin` quraminan du`zilip, ekinshi bas ag`zali talap etpeytug`in ga`pler. Bunday ga`plerde ga`ptin` bip bas ag`zadan tupiwi onda bip bas ag`zzanin` tu`sip qalg`anin bildirmeydi. Bir bas ag`zadan du`ziliw bunday ga`pler ushin normal jag`day bolip esaplanadi. Sonliqtan bunday ga`plerdi toliq emes ga`plerden ajiratiwimiz kerek. Misali: -Bag`dagu`ldi taniysan` ba? -Taniyman. (toliq emes ga`p). Bir bas ag`zali ga`pler ilimiy grammatikalarda ha`r qiyli atalip ju`r. Ayirim miynetlerde baslawish bir bas ag`zali, bayanlawish bir bas ag`zali, al ayirimlarinda bir bas ag`zali ga`pler dep ataladi. Bir bas ag`zali ga`pler bas ag`zanin` qaysi so`z shaqabinan boliwina qaray feyil bir bas ag`zali ha`m atawish bir bas ag`zali ga`pler bolip bo`linedi. Feyil bip bas ag`zali ga`plerde bas ag`za feyildin` ha`r qiyli formalari arqali bildiriledi. Ga`ptin` iyesinin` belgili, belgisizligine qaray: iyesi belgili ga`p, iyesi belgisiz ga`p, iyesi uliwmalasqan ga`p ha`m iyesiz ga`p bolip bo`linedi. Atawish bir ag`zali ga`plerde ga`ptin` predikativlik ma`nisi atawish so`zlerden bolg`an bir bas ag`za arqali an`latiladi. Bug`an ataw ga`p kiredi. Ayirim miynetlerde pretikativ, nominativ ga`p dep te ataladi. Bir bas ag`zali ga`pler pikirdin` iqsham, tu`sinikli, aniq boliwina ta`sir jasaydi. Ko`rkem a`debiyatta, awizeki so`ylewde jiyi qollaniladi. Iyesi belgili ga`p Iyesi belgili ga`plerde baslawish qollanilmaydi, lekin bayanlahishtin` qaysi bette, sanda turiwina qaray baslawish belgili bolip turadi. Mis: Awilg`a qaray kiyatirman. Aygu`ldi ko`rdin` be? Bunday ga`plerdi baslawishti qollaniw menen eki bas ag`zali ga`pke aynaldiriw mu`mkin. Iyesi belgili ga`plerde bayanlawish formasi arqali baslawishi belgili bolip turadi. Bayanlawishlari aniqliq meyildin` I- II bet fopmrsinda keledi. Misali: Ku`n batir qas qarayg`ansha oynadiq. Mug`allimsen`. Barliq jag`daylardi tu`sindir. U`shinshi bet formasi siyrek qollaniladi. Ayirim dara baylanisli bolg`an oy-pikirlerdi bayan etiwde ha`reket iyesi belgili bolg`anliqtan son`g`i ga`plerde tu`sirilip qollaniladi. Mis: A`kelgen ot- sho`bimdi mallarg`a saldim. Qoylardi qorag`a qamadim. Iyesi belgisiz ga`p Iyesi belgisiz ga`plerde de baslawwsh qollanilmaydi. Is-ha`rekettin` iyesi aniq bolmay, bayanlawishi aniq meyildin`n`III bet formasi arqali bildiriledi. Is- ha`rekettin` iyesine aniq diqqat awdarilmaydi. Misali: Jerlerdi gu`zde suwg`ardi. Bunnan keyin meni irikken joq. Iyesi belgisiz ga`plerde is-ha`rekettin` iyesi to`mendegi jag`daylarda qollanilmaydi. Is-ha`ekettin` iyesi ko`p bolg`anliqtan, og`an diqqat awdarilmaydi. Balalardi internatta ta`rbiyaladi. Oqiwg`a qabil etti. Is-ha`rekettin` iyesi tek kontekstten belgili boladi. Mis: Universitetti pitkergen. On jildan berli mektepte isleydi. Is-ha`rekettin` iyesi aniq bolmaydi. Mis: Ha`zir paxtanin` ko`pshilik bo`legin qol menen teredi. Bir ta`repte salini orip atirsa, bir ta`repte salini tu`weklep atip. Iyesi uliwmalasqan ga`pler Iyesi uliwmalasqan ga`plerdin` bayanlawishi ga`ptin` iyesin ko`rsetip tqrsa da, is-ha`reket belgili bir betke emes, al ko`pshilikke qarata aytiladi. Ga`ptin`n`mazmuni ko`pshilikke qaratilg`an boladi. Mis: Ne eksen` soni orasan`. A`dep oyla, keyin so`yle. Iyesi uliwmalasqan ga`plerdin` bayanlawishlari II bet buyriq meyili formasinda keledi. Ko`binese, naqil-maqallarda qollaniladi. Mis: Issini o`zin`e bas, jaqsa qon`sin`a bas. Iyesi uliwmalasqan ga`pler shaqiriq, su`renlerde qollaniladi. Ga`ptin` mazmuni ko`pshilikke u`sh betke ten`dey tiyisli bolip keledi. Mis: Atizlardi ba`ha`rgi egiske puxta tayarlayiq! Elim dep jurtim dep janip jasan`! Ko`rkem shig`armalarda da qollaniladi. Ko`n`il shad. Ha`r na`rsege qizig`asan`. Su`winesen`. Qalay shadlanbassan`. Bundayda o`zin`e ma`det izleysen`. Iyesiz ga`pler Iyesiz ga`plerdin` baslawishi joq, oni bayanlawish arqali da tawip qoyiwg`a da bolmaydi, za`ru`rligi de sezilmeydi. Bunday ga`plerdin` bayanlawishi III bettegi feyil so`zden boladi ha`m og`an baslawish hesh talap etilmeydi. Misali: Endi qarap turiwg`a bolmaydi ! A`depsizlik islewge bola ma? Iyesiz ga`plerdin` bayanlawishi feyildin` belgili formalari arqali an`latiladi. Buyriq, tilek meyiller III bet formasinda. Mis: Waqittan o`nimli paydalanilsin! Kelbetlik feyil menen joq so`zi dizbeklesip keledi. Mis: Jerlerdi suwg`ariw isine ele kirisilgen joq. Ayirim feyiller o`zinin` grammatikaliq iyesi menen birigip bir tu`u`inikti an`latip, bip bayanlawish ag`za bolip keledi. Mis: Tan` atti. Jariq tu`sti. Qaran`g`i tu`sti. Shaqmaq shaqi. Adamlardin` ha`r qiyli halati, jag`dayin bildiretug`in so`zler: Jani shiqti. Uyqisi keldi. Ko`rgisi keldi. Barg`isi keldi. Kerek, lazim, da`rka`r, za`ru`r, mu`mkin so`zleri atawish feyil menen dizbeklesip keledi. MisU` Jumisti o`z waqtinda baslaw kerek. Shigit egisin tezletiw za`ru`p. Bayanlawishlar tuwra keldi feyili menen bolg`anda ga`p iyesiz boladi. Oni ko`r ku`tiwimizge tuwra keldi. Jumisti qayta islewge tuwra keldi. Hal feyili menen bolmaq so`zinin` dizbeklesiwi arqali bayanlawish an`latilg`anda: Ilimdi miynetsiz iyelep bolmaydi. Aydi etek penen jawip bolmaydi. Iyesiz ga`plerdin` bayanlawishlari atawish so`zlerden de boladi. Misali: Sizge jaqsi. Aytiwg`a an`sat. Atawish bir bas ag`zali ga`p Ataw ga`p Ataw ga`p ilimiy grammatikalardi nominativ ga`p dep te ataladi. Ataw ga`pler bir predmet yaki ha`diysenin` ha`zirgi waqitta bar ekenligin krpsetedi. Birer na`rseni ataw arqali ataw ga`p bola bermeydi. Ataw ga`pler ataw sepligindegi atawish so`zlerden boladi. Ga`ptin` keyninde logikaliq yamasa dawamli pauza islenedi. Jaziwda noqat ya u`ndew belgisi qoyiladi. Ataw ga`p ha`zirgi so`ylenip atirg`an waqitqa baylanisli birer na`rseni tastiyiqlaydi. Misali: Ba`ha`r. 1980-jil (Mazmuni boyinsha ha`zir a`yne ba`ha`r waqti degendi tastiyiqlaydi). Ataw ga`pler ko`rkem a`debiyatta jiyi ushirasadi. A`siresi, poeziya, proza, dramatupgiyada pikirdin` iqsham, qisqa, az so`z benen ko`p ma`ni beriw ushin qollaniladi. U`lken awil. Qatara egilgen terekler, Tekstte da`slep ataw ga`p berilip, keyin basqa ga`pler onin` ma`nisin ken` tu`sindiredi. Ataw ga`pler du`zilisi jag`inan ken`eytilmegen ha`m ken`eytilgen tu`rde qollaniladi. Ken`eytilmegen ataw ga`pler bir so`zden boladi. Mis: Gu`z. Tu`n. Tastaw qaran`g`i. Al, ken`eytilgen ataw ga`plerde aldinda tu`sindiriwshi ag`zalar boladi. Mis: 1997-jildin` gu`zi. Ku`n shig`ip kiyatirg`an waqit. Ataw ga`plerde bayanlawishliq qa`iyette bar degen pikirlep de bar. Ataw ga`pler ha`r qiyli ma`nilik o`zgesheliklerge iye: Waqit ma`nili ataw ga`p. Bunday ataw ga`plerde waqit ma`nisin bildiretug`in atawish so`zler qollaniladi. Mis: Ba`ha`rgi waqit. Orin ma`nili ataw ga`pler: Ushi-qiyiri joq sho`listan. Da`r`ya boyi. Jaman shig`anaq. Kelbetlik ha`m kelbetlik feyiller atawish so`zler menen dizbeklesip ataw ga`plerdi du`zedi. Mis: Ken` dala. Gu`rildegen traktop. Qatti boran. Sanliq so`zler waqit ma`nili so`zler menen dizbeklesip keledi. Mis: 1942- jil. Qaqaman qis. 1945-jil. Dekabr`din` son`g`i ku`nleri. Atliq so`zler a`ne, mine so`zleri menen dizbeklesip kelip ataw ga`pler du`zedi. Mis: Mine, azamat!A`ne, nag`iz dos ! Ataw ga`pler ma`nilik o`zgesheligine qaray: tastig`iqlawshi, eleslewshi, menshikli ataw ga`pler bolip bo`linedi. Tastiyiqlawshi ataw ga`pler waqiya, ha`diyse, qubilislardin` sol waqitta,ha`a`zirgi waqitta bar ekenligin tastiyiqlap ko`rsetedi. Misali: Tu`n. Tastay qaran`g`i, Duman. Ku`nnin` ju`zi ko`rinbeydi. Eleslewshi ataw ga`pler waqiya, ha`diyseni eleslep ko`rsetedi. MisU` O-oy, du`n`ya-ayA` Eh, o`tken o`mirimA` Menshikli ataw ga`plerge gazeta-jurnallardin`, ko`rkem shig`armalardin`, ma`kemelerdin`, oqiw orinlarinin` atlari kiredi. Mis: Berdaq atindag`i Qaraqalpaq ma`mleketlik universiteti. «Qaraqalpaq qizi» romani. Qadag`alaw ushin sorawlar: Bir bas ag`zali ga`plerdin` qanday o`zgeshelikleri bar? Bir bas ag`zali ga`plerdin` qanday tu`rleri bar? Ataw ga`p ha`m onin` o`zine ta`n o`zgesheligin aytin`. A`ebiyatlar: Ha`zirgi qaraqalpaq a`debiy tilinin` grammatikasi. No`kis, 1992. Ha`zirgi qaraqalpaq tili. Sintaksis. No`kis, 1996. Maxmudov N., Nurmanov A. Uzbek tilining nazariy grammatikasi. T.: 1995. Gomov A., Asqarov M. Hozirgi wzbek adabiy tili. Sintaksis. T.: 1987. Nurmaxanova A. Tipi prostogo predlojeniya v tyurkskix yazikax. Allaniyazova Sh. Grammatikaliq tallaw. Metodikaliq qollanba. No`kis, 2000. Yüklə 1,36 Mb. Dostları ilə paylaş:
|