O’zbекstаn rеspubliкаsi хаliq bilimlеndiriw ministrligi

Tema: Ayirimlang`an ag`zali ga`pler

1. 
   Ga`ptin` ayipimlang`an ag`zalari.
   
2. 
   Ga`p ag`zalarinin` ayirimlaniw usillari.
   
3. 
   Ayirimlang`an ag`zalardin` tu`rleri.
   

Qospalang`an jay ga`plerdin` bir tu`ri-bul ayirimlang`an ag`zali ga`pler bolip esaplanadi. Ga`ptin` ayipimlang`an ag`zalari o`zinin` semantikalqq xizmetine qaray ha`m intonatsiyaliq o`zgesheligi menen ajiralip turatug`in sintaksislik konstruktsiya.
Ga`ptin` ayipimlang`an ag`zalari degenimiz-ma`nilik ha`m intonatsiyaliq jaqtan ayirimlanip kelgen so`z yamasa bir neshe so`zlerdin` toplami.
Ayirimlang`an ag`zalar o`zi baylanisli bolg`an so`zge yamasa ga`pke qosimsha ma`ni beredi, onin` ma`nilerin tu`sindirip intonatsiyaliq jaqtan ayirimlanip aytiladi.
Mis: Bizin` awilda, Ba`rshi tawinin` eteginde, Qarateren` ko`li bar. Bizler, 3- kups studentleri, sabaqlardan jaqsi oqiymiz. Qaraqalpaq klassik shayirlarinin`, Berdaqtin`, A`jiniyazdin`, Ku`nxojani n` qosiqlarin yadlap atirmiz.
G a`p ag`zalari pikirdi a`dettegige qarag`anda ku`shli, ta`sirli etip beriw ushin ayirimlanip qollaniladi ha`m ga`pte intonatsiya, pauza menen ajiratiladi. Ga`p ag`zalarin intonatsiyaliq jaqtan ajiratip aytiw arqali to`mendegi o`zgerisler payda boladi.

1. 
   Ayirimlang`an bo`lek mazmuni jag`inan ku`sheytirilip, og`an diqqat etiledi. Ga`p ishinde ajiratip turadi. Ga`p ag`zalarinin` ayirimlaniwi pikirdi ta`sirli, u`tkir, emotsionalliq penen beriwge ta`sir jasay.
   

Mis: Balam, qulinshag`im, keldin` beW Qista, dalada jumis joq waqtinda, qidiramiz.
Qaraqalpaq tilinde ga`p ag`zalari to`mendegi jag`daylarda ayirimlanadi.

1. 
   Ga`p ag`zalari o`zinen burin kelgen so`zdin` ma`nisin tu`sindirip ayqinlawish ma`nisinde keliw arqali ayirimlanadi.
   

Mis: Buni eki no`ker-Amanda, Oraz da abaylag`an edi.

2. 
   Ga`p ag`zalari ken`eyip predikativlik xarakterde keliwi arqali ayirimlanadi. Bunda ayirimlang`an ag`zalar ga`pke biraz jaqin bolip keledi, biraq onda baslawish yaki bayanlawish bolmaydi, sonliqtan onin` ayirimlanip keliwi talar etiledi. Mis: Mine, ol juwirip kelip o`zin ag`in suwg`a tasladi.
   
3. 
   Ga`p ishinde ayirimlang`an ag`zalar so`ylewshinin` bir so`zge ayriqsha diqqat awdarip basqa so`zden ayirip ko`rsetiwi arqali ayirimlanadi.
   

Ana Watanimizdin`-O`zbekstannin` keleshegi ulli.

4. 
   Ga`p ag`zalari salistiriw ten`e`w ma`nisinde kelip ayirimlanadi. Mis: Hawa, tap jan`a jawin jawip o`tkendey, tap-taza edi.
   
5. 
   Feyil toplamlari ko`mekshi so`zler menen kelip ayirimlanadi.
   

Ayxan, azan`g`i chaydi iship bolg`an son`, Jiyemurat jatqan bo`lmedegi ko`rpe-to`seklerdi jiynamaqshi bolip kirir edi.

6. 
   Ga`p ag`zalarinin` orin ta`rtibi o`zgerip keliwi, inversiyalaniwi arqali da ayirimlanadi. MisU` Bizin` Ho`kis-bes jillqqtin` perzenti, Pespublika maqtanishi jas qala.
   

Ga`ptin` ayirimlang`an ag`zalari o`zinin` sintaksislik xizmetine qaray ayipimlang`an ayqinlawishlar, ayirimlang`an aniqlawishlap, ayipimlang`an toliqlawishlar ha`m ayipimlang`an pisiqlawishlap bolip keledi.
Ayipimlang`an ayqinlawishlap
Ga`ptin` ayipimlang`an ag`zalarinin` ishinde ayipimlang`an ayqinlawish ko`p ushipaydi. Ayqinlawish ag`zalar ga`p ishinde ayipiqsha ma`ni ajipatiw ushin ayipimlanip qollaniladi ha`m o`zi ayqinlaytug`in so`zden keyin keledi.
Ayirimlang`an ayqinlawishlardin` o`zgeshelikleri:

1. 
   Ayirimlang`an ayqinlawishlar o`zi ayqinlaytug`in so`zden keyin kelip onin` ma`nisin tu`sindiredi, aniqlaydi. Mis: Onin` yadina Axmedjan, tun`g`ish uli kelip qaldi.
   

Bul jumis Temirbekke, traktorshig`a tapsirilg`an.

2. 
   Ayqinlawishlar ayqinlaytug`in so`zi qanday seplik jalg`awinda tursa, sol seplikte keledi. MisU` Da`ptin, awillaslapina o`kpe giynesin, Allayapg`a aytayin dese-ol ele bala. Apqadan, awil ta`repten, eki atli ko`rindi.
   
3. 
   Betlik almasiqlarinin` aniqlawshisi bolip qollang`an ayqinlawishlar ajiratilg`an boladi. Olap, bizin` awildin` jigitleri, keliwi kerek.
   
4. 
   Ayirimlang`an ayqinlawishlar ko`mekshi so`zler menen qollaniliwi mu`mkin. Ol, yag`niy U`rgen g`arri, ten`izge isenetug`in edi.
   

Awildin` qiz-jigitleri, yag`niy jaslap, kolxoz klubina kelsin.

5. 
   Ayirimlang`an ayqinlawishlar ken`eytilgen tu`rde de qollaniladi. Mis: Gu`ljan, fabpikamizdin` en` aldin`g`i tigiwshisi, jilliq jobasin qashshan opinladi. Ayirimlang`an aniqlawish
   

Ayirimlang`an aniqlawishlar predmettin` belgisi bildirip ayirimlanbag`an tu`rine qarag`anda ta`sirli aytiladi.
Izafetlik aniqlawishlar: ayirimlang`anda ekewide iyelik sepliginde turadi. Professordin`, Sergey Pavlovichtin`, shapshag`anlig`i ju`zinen ma`lim bolip tup. Ol bizdi, bir na`rsege o`kpelegen adamday, salqin ku`tip aldi.
Ayipimlang`an ag`zalar ga`p ishinde u`tip ha`m siziqsha menen ajipalip tupadi.
Ko`pshilik jag`daylarda ayipimlang`an ayqinlawishlar siziqsha menen ajiratiladi.
MisU` Qudiyapdin` u`yine eki qizi – Gu`ljan ha`m Ayjan kelgen eken. Onin` qasindag`i leytenant Sepjanov-uzin boyli, ipi deneli adam-bizler menen so`ylesti. Sonday-aq, bipgelkili ag`zalar uliwmalastipiwshi so`zler menen kelgende bipgelkili ag`zalar ayipimlang`an ayqinlawish xizmetin atqapadi.
Mis:U`ydegilepdin` ha`mmesi-kempip ha`m onin` eki balasi, stantsiyag`a ketken edi. U`shewimiz-Ma`diyap, ag`am ha`m men-da`p`ya betke kiyatipmiz.
Ayipimlang`an aniqlawishlap ko`binese so`zlerdin` opin ta`ptibinin` o`zgepiwi apqali ayipimlanip keledi. Mis: Beli, tap u`zilip ketetug`inday, jip- jin`ishke.
Ayirimlang`an toliqlawishlar
Almasiq so`zlerden bolg`an toliqlawishlar ayirimlanip qollaniladi. MisU` Bul qosiqta men mehpibanima, anama arnap jazg`anman.
Balam, na`siyatimdi, atan`nin` so`zin, yadin`nan shig`armaA` Ayipimlang`an pisiqlawishlap
Sol jili, 1980-jildin` jazinda, men onin` menen tanistim. Jazda, qawin pisikte, hawa keshte de issi boladi. Ol apqa payonda, Shimbay payoninin` Oktyabr` sovxozinda turadi. Sovxozdin` jildag`idan eki ese ko`p o`nim, gektarinan 30 tsentnepden, jetistipdi. Tilimizdegi feyil toplamlari (hal feyil, kelbetlik feyil, sha`rt meyil) ga`p ishinde ayirimlanip ta keledi. Olar ayipimlanip kelgende pisiqlawish ag`za xizmetin atqapadi. Ga`p ishinde feyil toplamlapi ken`eytilgen pisiqlawish
xizmetinde kelip ga`ptin` ma`nisin ku`sheytip basqa ga`p ag`zalarinan intonatsiyaliq jaqtan ajipalip tupg`anliqtan ayipimlang`an ag`za bolip esaplanadi.
Misali: jazdin` issi ku`ninin` birinde, bala o`zine arnalg`an tas qorshawdin` ishinde shomilip atirg`anda, janbawirindag`i jol menen shan`g`itip kiyatirg`an mashinani ko`zi shalip qaldi.
Qadag`alaw ushin sorawlar:

1. 
   Qanday ag`zalar ayirimlanip qollaniladi?
   
2. 
   Ayrimlang`an ag`zalardin` o`zine ta`n o`zgesheligi qanday?
   
3. 
   Ayirimlang`an ag`zalardin` irkilis belgilerin misallar menen tu`sindirin`.
   

A`debiyatlar:

1. 
   Ha`zirgi qaraqalpaq a`debiy tilinin` grammatikasi. No`kis, 1992.
   
2. 
   Ha`zirgi qaraqalpaq tili. Sintaksis. No`kis, 1996.
   
3. 
   Da`wletov A. Ha`zirgi qaraqalpaq tilinde qospalang`an jay ga`pler.N.: 1976.
   
4. 
   Da`wletov M. Qaraqalpaq tilindegi ayirimlang`an ag`zali ga`pler. No`kis,