O'zbekstan respublikasi joqari bilimlendiriw ilim ha'm innovaciyalar ministrligi

---

O'ZBEKSTAN RESPUBLIKASI JOQARI BILIMLENDIRIW ILIM HA'M
INNOVACIYALAR MINISTRLIGI
BERDAQ ATINDAGI QARAQALPAQ MAMLEKETLIK UNIVERSITETI
BIOLOGIYA FAKULTETI 1 A-KURS STUDENTI 
UBAYDULLAEVA ZIYBAXANNIN CITOLOGIYA PANINEN O'Z
BETINSHE JUMISI

---

TEMA: Kletka
teoriyasinin jaratiliw
tariyxi
1.Kletka haqqinda tusinik
2.Kletkanin quram bolimleri
3.Kletkani uyreniwge ules qosqan alimlar

---

Kletka teoriyası - barlıq organizmlerdiń dúzilisi, rawajlanıwı
hám kelip shıǵıwı daǵı ulıwmalıqtı kórsetiwshi iri biologiyalıq
teoriyalerden biri bolıp, oǵan qaray kletka bakteriyalar,
zamarıqlar, ósimlikler hám haywanlardıń eń kishi dúzılıw birligi.

---

Kletka (latinsha. sellula, sulis ketekshe) barlıq tiri
organizmlerdiń dúzilisi hám funksional birligi, elementar tiri
sistema. Bólek organizm retinde turmıs keshiriwi (bakteriyalar,
eń ápiwayı haywanlar, ayırım suvo'tlar hám zamarıqlar)
yamasa kóp kletkalı organizmler toqımaları quramına kiriwi
múmkin. Genetikalıq apparat eukariotlarda sitoplazma
membrana menen boleklengen yadroda ; prokariotlar bolsa
nukleoidda jaylasadi.

---

Kletkalardıń jańalıq ashılıwı hám kletka
teoriyasınıń jaratılıwı tariyxi bir dáwir tuwrı
kelmeydi. Ósimlik kletkası dúzilisin daslep
tiri ósimlik poyasi hám qabıqlardan
tayarlanǵan kesindinde ingliz alımı Robert
Guk ózi jasaǵan mikroskop arqalı baqlaǵan
hám izertlew juwmaqların " Mikrografiya" atlı
asa-rida aytǵan (1665). Ingliz bota-nigi N.
Gryu kletka qabıǵı tap shúberek (gezleme)
ga uqsas talshıqlardan shólkemleskenligin
shama etken.

---

18-ásir filosofiyalıq ideyalar tásirinde
fanda tiri tábiyaattıń birligi haqqındaǵı
pikirler payda bóle basladı. K. Volf ósimlik
hám haywanlardıń dúzilisindegi qanday da
ulıwmalıqtı aniklashga háreket etdi. Onıń "
kletka", " donachalar" hám " pu-fakchalar"
sıyaqlı túsinikleri, sonıń menen birge, nemis
alımı L. Okenning organizmler " kóbikchalar"
yamasa " infuzoriyalar" den shólkemlesken,
degen pikirleri fanda kletka teoriyası
tuwrısındaǵı dáslepki túsinikler bolǵan.

---

19 -ásir baslarında ósimliklerdi mikroskop járdeminde
úyreniw boyınsha erisilgen tabıslar sebepli kletka —
ósimlik elementları ulıwma massasınıń boslıq bólegi
emes, bálki óz qabıǵına iye bolǵan hám bir-birinen
ajralıp turatuǵın strukturalıq struktura ekenligi anıqlandi.
19 -ásirdiń 30 -jılları aqırında ósimliklerdiń derlik barlıq
shólkemleri kletkalıq dúzılıwǵa iye ekenligi aniklandi
hám nemis alımı F. Meyenning " Botani-ka" (1830 )
kitabında kletka ósimlik toqımalarınıń ulıwma dúzılıw
birligi retinde tán alıw etildi. Lekin sonnan keyin de kletka
bul bir boslıq, tiykarǵı bólegin qabıq quraydı ; onıń
ishindegi zatlar bolsa ekinshi dárejeli áhmiyetke iye
ekenligi tuwrısındaǵı túsinik uzaq waqıt saqlanıp qaldı.

---

Ósimlik kletkası yadrosı ingliz alımı R. Braun tárepinen jańalıq
ashılǵan (1831), biraq nemis alımı M. Shleyden yadronı
kletkanı payda etiwshi, yaǵnıy sitoblast dep esaplaǵan.
Shleyden ta'biricha donador substansiyadan yadrosha payda
bolıp, onıń átirapında bolsa kletka payda boladı ; keyinirek
kletkanıń payda bolıwı processinde yadro joq bolıp ketedi. 19 -
ásirdiń 2-sheregi baslarında chex alımı Ya. Pur-kine
mektebiniń izertlewleri haywan organizmi toqımalarınıń
mikroskopik dúzilisi boyınsha júdá kóp maǵlıwmatlar berdi.
Lekin Ya. Purkine óziniń " donachalar teoriyası" de "
donachalar" (ol kletkanı sonday dep ataǵan edi), yadro hám
basqa bólimlerden shólkemleskenligin jazadı. Kletka
teoriyasın rásmiylestiriwde T. Shvann (1839 ) xızmetlerin kútá
úlken. Ol ózi alǵan maǵlıwmatlar, Shleyden hám Ya. Purkine
mektep hám basqa ilimpazlardıń izertlewlerine tıykarlanıp,
kletka teoriyasın jarattı ; ósimlik hám haywan toqımaları
dúzilisin salıstırıwlap olar ushın ulıwma esaplanǵan kletkalıq
dúzılıw principlerıni kórsetip berdi

---

Birinshi mikroskoptı Gollandiyalıq kóz áynek ustası Zakariya
Yansen jaratqan. Bul uchida eki linzali ápiwayı naycha edi.
Súwretti sazlaw trubkani (naychani) tartıp alıw arqalı
ámelge asırıldı. Bul ápiwayı mikroskop jáne de quramalı
ásbaplardı jaratıw ushın tiykar boldı. Bul trubka 3-10 retge
shekem úlkenlashtirib kórsetken.

---

XvII ásir ortalarında Levenguk oylap tapqanı eki kishi
plastinadan ibarat bolıp, olar arasına kishkine linza ornatılǵan
hám úyrenilip atırǵan zat iyne ústine qoyılǵan. Ignani arnawlı
vint járdeminde qózǵaw múmkin edi. Mikroskop suwretti 300
ret úlkenlashtirishi múmkin edi, bul sol waqıt ushın aqlga
sig'mas edi.

---

XvII ásirdiń ortalarında
Robert Guk Mikroskoptıń
júdá qolay modelin jaratti:
trubka iyilib turıwı múmkin
edi. Jaqsı jaqtılandıriw
ushın alım arnawlı may
shıra hám suw menen
toldırılǵan shıyshe shardi
oylap tabıw edi. Guk
mikroskopı 50 retge
shekem úlkenlestirip
kórsete alǵan.

---

XvII ásir baslarında Galiley Galiley Qabarıq linzalardan birin oyıq linzaga
almastırıp, Yanssen trubkasini ózgertirdi. Naycha shıǵarıp alınǵanda bul
mikroskop teleskop wazıypasın da atqarǵan. Shamalarǵa kóre, Galiley
mikroskopı usta Juzeppe Kampagni tárepinen aǵash, karton hám terinen
jasalǵan hám úsh ayoqli metall stendga jaylastırılǵan. Galileo mikroskopı 9
retge shekem úlkenlashtirib kórsete alǵan.

---

Keyingi 150 jıldan artıqlaw dáwir
dawamında kletkanı úyreniw jáne de
tereńlesip bardı. Kletka daǵı barlıq
tiykarǵı organoidlarning málim
wazıypanı orınlawǵa maslasqanlıǵı
anıqlandi; elektron mikroskop
járdeminde kletkanıń jáne de náziklew
bolǵan ultrastrukturalari úyrenildi;
olardıń molekulyar dúzilisi ashıp
berildi.

---

Adebiyatlar
Zaxarov V.B..Mamatov S.G.,So-n i i V.I
., Obshaya biologiya. M., 2002; Ch ye
n -sov Yu.S., Obshaya sitologiya, M.,
1984; Grin N., Staut U., Teylor D.,
Biologiya, t. 1—3. M., 1990; M avlonov
O., Biologiya (Maʼlumotnoma|, T.,
2003.

---

DIQQATLARINIZ
USHIN
RAXMET!!