O'zbekstan Respublikasi Xaliq bilimlendiriw ministrligi

63

14- tema.	XVIII a'sir qaraqalpaq a'debiyati Kirisiw. Da'wirge siyasiy-ekonomikaliq tariyxiy-a'debiy sholiw. (6 saat)	70
14.1.	Da'wirdin' siyasiy-ekonomikaliq, tariyxiy, ma'deniy jag'daylari	63
14.2.	XVIII a' sir qaraqalpaq a' debiyati tariyxinin' izertleniliwi	66
15- tema.	JIYEN JIRAWDIN' «POSQAN EL» POEMASI	73
15.1.	Jiyen jiraw Amanliq ulinin' o'miri ha'm do'retiwshiliginin' u'yreniliw tariyxi	68
15.2.	Jiyen jirawdin' lirikaliq qosiqlari ha'm tolg'awlarinda o'mir shinlig'i	72
15.3.	Jiyen jirawdin' «Posqan el» poemasi	78
15.4	Jiyen j irawdin' «Ulli taw» shig' armasi	81
16	O'z betinshe jumis tapsirmalari	89

KIRISIW

«Erte da'wir qaraqalpaq a'debiyati» pa'ninin' maqseti ha'm waziypalari (4 saat)
Jobasi:

1. 
   Erte da'wir qaraqalpaq a'debiyatinin' tariyxqa qatnasi
   

2 Erte da'wir qaraqalpaq a'debiyatinin' izertleniwi ma'selesi

2. 
   Erte da'wir qaraqalpaq a'debiyatinin' da'wirlrege ajiratiw ma'selesi
   

Tayanish tusinikleri:

1. 
   Qaraqalpaq xalqinin' erte erte da'wirdegi tariyxi tuwrali mag'liwmatlar beriw.
   

Qaraqalpaq a'debiyati tariyxina ilimpazlardan S.P. Tolstov, P.P. Ivanov, T. A. Jdanko, S. Kamalov,
M. Nurmuxamedovlardin' pikirleri.

2. 
   Qaraqalpaq a'debiyatin u'yreniwde tariyxiy mag'iliwmatlar menen tanisiw
   
3. 
   Qaraqalpaq a'debiyatin u'yreniwde tu'rkiy xaliqlarg'a ortaq jazba estelikler
   

1. 
   Erte da'wir qaraqalpaq a'debiyatinin' tariyxqa qatnasi
   

Du'n'yadag'i qaysi bir xaliqtin' yaki ma'mlekettin' ma'deniyati tariyxin u'yrenetug'in bolsaq, sol xaliqtin' tariyxiy turmisina barip tamirlasatug'inina ko'zimiz jetedi. Sonliqtan, qaraqalpaq xalqinin' ma'deniyati, yag'niy a'debiyati tuwrali so'z eter bolsaq, biz a'lbette onin' tariyxi menen baylanistirmay u'yreniwimiz mu'mkin emesligin an'laymiz.
Qaraqalpaq xalqinin' erte erte da'wirdegi tariyxi tuwrali mag'liwmatlar. P.P.Ivanovtin' «Sbornik materiali po istorii karakalpakov» (M.,L.,1935), «Sbornik etnografii» (Kniga IV, 1940), «Sovetskoe Vostokovedenie» (Kniga III, 1943), C.P.Tolstovtin' «Qaraqalpaq xalqinin' kelip shig'iwi». (Kratkoe soobshenie instituta etnografii. Kn 2, 1947), «Qaraqalpaqlar arxeologiyasinin' izertleniwinin' juwmaqlari (Byulleten' AN UzSSR, 1945, N 9-10)., O'zR IA Qaraqalpaqctan filialinin' tariyxiy sektori ilimpazlarinin' qatnasiwinda shiqqan «Qaraqalpaq-stan ASSR tariyxi», «Qaraqalpaq tariyxinin' ocherkleri», M.K.Nurmaxamedovtin', T.A.Jdankonin', S.K.Kamalovtin' «Karakalpaki» (Izd.»Fan»,T.1971) ha'm basqa da bir qatar tariyxiy miynetlerde ken' tu'rde ko'rsetilgen.
Tariyx ilimlerinin' doktori T.A.Jdanko «Qaraqalpaq xaliq da'stani «Qiriq qiz» bizin' eramizdan buring'a V a'sir waqiyalarin ko'z aldimizg'a keltiriwshi birden-bir qunli shig'armalardin' biri»^a dep jazadi.
Ko'rip o'tkenimizdey, qaraqalpaq a'debiyatinin' sag'alari ku'ta' a'yyemgi zamanlardan baslanadi eken. Bunday isenimli sheshimdi basqa da ilimpazlardin' pikirleri tastiyiqlaydi. «Qaraqalpaq poeziyasinin' derekleri og'ada erte zamanlardan, a'yyemgi waqitlardan baslanadi, -dep jazg'an edi akademik M.K.Nurmuxammedov. -»...Qaraqalpaq poeziyasinin' do'rewin qaraqalpaqlardin' xaliq bolip qa'liplesiwi menen baylanistiriw, al poeziyanin' sag'alarinin' a'dewir erte waqitlardan, qaraqalpaq xalqi kelip shiqqan a'yyemgi massagetlerdin', chernoklobuki - pecheneg qa'wimlerinin', qipshaq, nog'ay awqamlarinin' ruwxiy o'mirinen izlew kerek»^g . Belgili alim, professor I.Sag'iytov «Tariyxqa na'zer salsaq, qaraqalpaq xalqi en' a'yyemgi xaliqlardin' biri ekenligin, onin' a'sirlerden arig'a ketetug'inin ko'remiz, - dep jazadi... qaraqalpaq a'debiyatinin' tariyxin tek g'ana beridegi XVIII a'cirdegi ayirim faktler menen sheklemey, anag'urlim erte waqitlardan baslap izertlew kerek^q Filologiya ilimlerinin' doktori, professor K.Mambetov qaraqalpaqlardin' ma'deniy ha'm a'debiy miyraslari boyinsha to'mendegidey pikirlerge kelgen edi: «Qaraqalpaqlar shig'istin' a'yyemgi xaliqlarinin' biri bolip tariyx betlerinen ko'p a'sirlik ma'deniy ha'm a'debiy miyraslarin saqlap qalg'an xaliqlardin' biri, ...uzinnan sibay sozilg'an jawgershilikler xaliqtin' ruwxiy ma'deniyatinin' toliq saqlanip qaliwina mu'mkinshilik bermedi»⁴.
Ko'pshilik ilimpazlar qaraqalpaq a'debiyatinin' qa'liplesiw da'reklerin a'yyemgi tu'rk tilles xaliqlardin' jazba estelikleri menen baylanistiradi Shininda da o'zbek, qazaq, qirg'iz, tatar, azerbayjan, tu'rkmen ha'm basqa da tu'rkiy tilles xaliqlardin' a'debiyatlari siyaqli, qaraqalpaq xalqinin' da a'debiyatinin' tariyxi sol a'yyemgi jazba esteliklerge barip ushlasatug'ini gu'man tuwdirmaydi.

2. 
   Erte da'wir qaraqalpaq a'debiyatinin' izertleniwi ma'selesi
   

Tariyxiy hu'jjetlerde tu'rk qag'anati dep ataliwshi ulken derjava VI a'sirlerde arqasi slavyan knyazlikleri, batisi Vizantiya ma'mleketi, Shig'isi Qitay, Indiya, sonday-aq Egipet ma'mleketleri menen shegaralas jaylasqani belgili. Tu'rk qag'anlig'inda VII a'sirde Tu'rk qag'anlig'i, Tabg'ash qag'anlig'i, VIII a'sirde qarluqlar, bunnan keyin Og'uz ha'm Qipshaqlar hu'kimdarliq etkenligi ma'lim. X-XII a'sirlerde bolsa qarluqlar ha'm yag'malar Qaraxaniyler ma'mleketin du'zdi. Son'inan Shin'g'is xan atlanislarinin' na'tiyjesinde orta Aziyadag'i tu'rkiy tilles xaliqlar arasinda bo'linip ketiwshilik payda bolg' an.
Birqansha ilimpazlar so'z etip otirg'an da'wirlerdegi jazba a'debiyatti qa'liples-tiriwde qaraqalpaqlardin' da ayriqsha orni bar ekenin atap o'tedi. Ma'selen, ilimpaz A'mir Nadjip «Tu'rk tilles xaliqlardin' a'yyemgi jazba a'debiyatin qa'liplestiriwde birinshi tatar, bashqurt, o'zbek, qazaq, qaraqalpaq, tu'rkmen, a'zerbayjan, xaliqlarinin' ata-babalari a'dewir da'rejede u'les qosqan» dep duris baha beredi. Demek ilimpaz A'mir Nadjiptin' pikirine qarag'anda qaraqalpaqlar tu'rkiy xaliqlardin' a'yyemgi jazba a'debiyatinin' qa'liplesiwine de u'les qosqan eken. Olay bolatug'in bolsa bu'gingi ku'ni biz Orxon-Enisey jaziwlarin qaraqalpaq xalqinin' eski a'debiy miyraslari sipatinda u'yreniwge toliq huqiqimiz bar degen juwmaq shig'adi.
Qaraqalpaq xalqinin' VII-VIII a'sirlerdegi miyraslarin so'z etkenimizde, a'lbette Qorqit ata tuwrali aytip o'tiwimizge tuwra keledi. Dun'ya a'debiyatlarinin' ko'pshiligine belgili bolg'an, «Kitab i dedam Qorqut» (Qorqit ata kitabi) bir neshshe ret SSSR IA Shig'istaniw inistituti ta'repinen basilip shiqti. Qorqit ata tuwrali an'izlar qaraqalpaq, qazaq, o'zbek ham tu'rkmen xaliqlari arasinda ken'nen taralg'an. Ilimpaz V.Bartol'dtin' «Tu'rk eposi ha'm Kavkaz» degen miynetinde Qorqit ata kitabi tek Orta Aziyada jasawshi xaliqlarg'a g'ana emes, al Kavkaz xaliqlari arasinda da a'dewir belgili ekenligi aytilg'an.
Qorqit ata o'z da'wirinin' talantli so'z zergeri, yag'niy shayiri bolg'anliqtan, onnan neshe-neshe a'sirler keyin jasag'an tu'rkiy xaliqlardin' ulli shayiri A'liysher Nawayi ha'm A'bdiraxman Jamiyler hu'rmet penen o'z do'retpelerinde eske alg'anlig'i belgili. XVI a'sirdegi Xorezm hu'kimdarlarinin' biri, tariyxshi Abulg'azi Bahadirxannin' «Shajarayi taraxima», «Shasharayi tu'rk» miynetlerinde Qorqit ata tuwrali pikirlerdi ushrastiramiz.
Qaraqalpaq jirawlari bolsa Qorqit atani o'zlerine ruwxiy pir, ustaz tutqan. Qaraqalpaqlardin' ertedegi ata-babalari Watan tutqan Sirda'r'yanin' quyar ayag'inda Qorqit ata mazari bar. Qaraqalpaq jirawlari o'z da'stanlarin, tolg'aw ha'm termelerin jirlawdan aldin Ha'zireti Buriq - Qorqit ata, dep onin' ruwxina siyinip aladi eken.
Qaraqalpaqlardin' arasinda Qorqit atanin' qobizi tuwrali da ha'r qiyli an'iz-a'n'gimeler ko'p. Professor Q.Ayimbetov jiynag'an materiallardin' arasinda «Qorqit ata qobizi aspannan tu'siptimish» degen mag'liwmatlar da bar. Belgili oris ilimpazi akademik V.M. Jirmunskiy «Oguzskiy geroicheskiy epos i Kniga Korkuta» dep atag'an kitabinda «Qorqit haqqinda og'ada xarakterli an'izlardi jazip alg'anlig'i ushin qaraqalpaq fol'kloristi Q.Ayimbetovqa alg'is aytaman», dep o'zinin' minnetdarshilig'in bildiredi.
Filologiya ilimlerinin' doktori, professor.K.Ma'mbetov Qorqit ata do'retiwshiligin qaraqalpaqlar menen baylanistiriwshi tiykarg'i faktorlardi, birinshiden, Qorqit ata qaraqalpaqlarg'a tili ju'da' jaqin og'uz-qipshaqlardan shiqqanlig'in, ekinshiden, qaraqalpaq xalqinin' awizeki a'debiyatinda Qorqit ata tuwrali ju'da' ko'p legendalar saqlanip qalg'anlig'inan^a izleydi. Qorqit ata do'retpelerin qaraqalpaq a'debiyatinin' ertedegi sag'alarinin' biri dep biyma'lel pikir ju'ritiwimiz mu'mkin.
Qaraqalpaq a'debiyatinin' tariyxiy tamirlarinin' ja'ne bir tarmaqlari IX a'cirde jazilg'an «Og'uznama» g'a barip ushlasadi. Bul shig'arma, negizinen, og'uz qa'wimlerinin' tariyxina su'yengen, yag'niy Og'uz batirdin' tuwiliwi, onin' Sirda'r'ya jag'alarinan Edil da'r'yasi jag'alarina shekemgi sawash ju'rgiziwlerin so'z etedi. Eski qaraqalpaq a'debiyati tariyxi boyinsha arnawli jumislar islegen K.Ma'mbetov o'z pikirlerinde «Og'uznama» nin' tili ma'selesine keletug'in bolsaq, shig' arma IX a' cirde j aziliwina qaramastan qaraqalpaq tiline bir qansha j aqin^g dep j azadi.
Ha'mmemizge ma'lim, VIII a'cirde arablar Orta Aziyani basip aladi, ha'm qilishtin', ha'm diniy ideologiyanin' qatan' ku'sh saliwlari na'tiyjesinde tu'rkiy tilles xaliqlardin', sonin' ishinde qaraqalpaqlardin' da ma'deniy, a'debiy miyraslari qurtip jiberildi. Sebebi, arablar sol da'wirde basqa isenimdegi xaliqlardi dinsizler, qudaysizlar dep esaplaytug'in edi. Ha'm islam dinin olardin' sanasina bekkem ornatiw ushin ma'deniy ha'm a'debiy miyraslarin ayawsiz tu'rde joq qildi. Ma'mleket tili arab tili boldi. Usig'an baylanisli tu'rkiy tilinde jazilg'an shig'armalar elespesiz qilip ketti. Sonliqtan sol da'wirdin' sawatli ha'm talantli adamlari o'z do'retpelerin arab tilinde jaziwg'a ma'jbu'r boldi.
Tu'rkiy qa'wimlerden shiqqan asa bilimli ha'm talantli adamlardin' arab tilinde jazg'an miynetleri arab ma'deniyati tariyxinada sin'isip ketgenligi belgili.
Bunin' misali retinde Muxammed ibn Muwsa al' Xorezmiy, Abunasr Farabiy, Abu Rayxan Beruniy siyaqli ulli tulg'alardin' do'retiwshiligin ko'rsetiwimiz mu'mkin. Solay bolsa da, tu'rki tildin', a'debiyatinin' rawajlaniwi ushin gu'resken insanlar boldi. Solardin' biri - XI a'cirdegi belgili filolog Maxmud Qashqariy. X a'sirdin' bas gezlerinde qarluq qa'wimlerinin' awqami ku'sheydi ha'm Orta Aziyadag'i en' u'lken Qaraxaniyler ma'mleketi du'n'yag'a keldi. Qaraxaniylerdin' paytaxti Qashg'arda boldi. Son'inan Balasag'ung'a ko'shirilgeni ma'lim.
Maxmud Qashqariy «Aaaiio eog'ioeo ou'Qe» degen 0ug'aQiani jazdi, bul jumisunda ol arab tiline alti min'nan aslam tu'rkiy so'zdi awdarg'an. Bul kitapta xaliq poeziyasina tiyisli ko'p g'ana shig'armalar kirgizilgen. «Devanu lug'atit turk» tegi ko'p g'ana naqil-maqallar, poeziyaliq qatarlar o'zlerinin' formasi ha'm mazmuni jag'inan qaraqalpaq a'debiyatinda bar bolg'an naqil-maqallarg'a, qosiq formalarina say keledi.
Rossiyanin' Moskva qalasinda 1962-jili shiqqan «Narodi Sredney Azii i Kazaxstana» degen miynetler jiynag'inin' I tominda «Qaraqalpaq xalqi erte da'wirlerden baslap, eski tu'rk xaliqlari menen birge aralasip jasadi, olar menen tig'iz baylanista boldi», dep ayriqsha atap o'tedi. Bul pikirler qaraqalpaq xalqinin' a'debiyat tariyxinin' ju'da' erte da'wirlerden baslanatug'inin ja'ne bir ma'rte tastiyiqlaydi.

11. 
    a'sirde jasag'an pu'tkil tu'rkiy xaliqlardin', sonday-aq qaraqalpaqlardin' da babasi dep sanalatug'in shayir Yusup Xas Hajib dun'yag'a o'zinin' «Qutadg'u bilig» da'stani menen belgili. Bul da'stan da tu'rkiy tilde jazilg'an bolip, da'stannin' tilinde eski qaraqalpaq jazba tiline uqsas tamanlari ko'p.
    
12. 
    a'sirdin' ekinshi yariminda tu'rik tilles xaliqlardin' a'debiyatinda ja'ne bir bahali shig'arma du'n'yag'a keldi.
    

Bul shig'arma - «Hibat-ul haqoyik» («Haqiyqatlar siylig'i»). Oni jazg'an shayir Axmed Yugnakiy degen adam bolip, tuwilg'an jeri Qaraxaniylar ma'mlektinin' Yugnak qalasi ekenligi belgili. Bul qala Tu'rkistan qalasina jaqin a'tiraplarda bolg'an.
Qaraqalpaq tiline en' jaqin jazba esteliklerdin' biri XIII a'cirden qalg'an biybaha estelik - «Kodekus-kumanikus». Bul jazba estelikti «Qipshaqlar-so'zligi» dep te ataydi.
Qaraqalpaq xalqi Xoja Axmed Yassawiydi o'zlerinin' babasi dep esaplaytug'ini belgili. Xoja Axmed Yassawiyden miyras bolip bizge «Diywani hikmet» do'retpesi qalg'an. Yassawiydin' tuwilg'an jili aniq emes, biraq qaza tapqan jili 1166-1167- jillar dep ko'rsetiledi.
Qaraqalpaq tiline ku'ta' jaqin shig'armalardin' biri XIII a'sirdin' aqiri XIV a'sirdin' bas gezinde jasag'an shayir Xorezmiydin' «Muhabbatnama» do'retpesi.
Eger, biz, qaraqalpaq a'debiyati tariyxinin' sag'alarina na'zer salar bolsaq a'lbette oni u'yreniwde joqarida so'z etililgen jazba esteliklerimizdi atlap kete almaymiz. Olar:

1. 
   Orxon-Enisey jazba estelikleri
   
2. 
   Qorqit atanin' «Kitobi dedem Korkut» i
   
3. 
   «Og'uznama»
   
4. 
   Maxmud Qashg'ariydin' «Devanu lug'atit tu'rk» shig'armasi
   
5. 
   Yusup Xas Hajiptin' «Qutadg'u bilig» do'retpesi
   
6. 
   Axmad Yugnakiydin' «Hibatul haqoyiq» shig'armasi
   
7. 
   Kodekus-kumanikus
   
8. 
   Xoja Axmed Yassawiydin' «Hikmetler kitabi»
   
9. 
   Xorezmiydin' «Muhabbatnamasi».
   

Bul jazba estelikler bu'gingi rawajlang'an qaraqalpaq a'debiyatinin' tiykarlarinin' biri, bu'gingi a'debiyatimizdin' eski tariyxi dep biyma'lel aytiwimiz mu'mkin.

3. 
   Erte da'wir qaraqalpaq a'debiyatinin' da'wirlerge ajiratiw ma'selesi
   

Biz barliq tu'rkiy tilles xaliqlarg'a, sonday-aq, qaraqalpaq xalqina ortaq bolg'an jazba esteliklerge diqqat awdardiq. Qaraqalpaq xalqinin' a'debiyati tariyxinda jazba estelikler menen bir qatardi avtori belgili awizeki a'debiyat u'lgileri de ushirasidi. XIV-XVII a'sirlerdegi bir qatar jaziwlar da'stan ha'm tolg'aw termelerdi jirlaw menen g'ana sheklenbegen. Olardin' arasinda o'zleri tolg'aw ha'm termelerdi do'retetug'in jirawlar da bolg'an. Olar:

1. 
   Soppasli Sipira jiraw
   
2. 
   Asan Qayg'i
   
3. 
   Dospanbet jiraw
   
4. 
   Mu'yten jiraw.
   

Sonday-aq o'zinin' sheshenlik o'neri menen, so'zde ustalig'i menen ko'p g'ana hikmetlerdin' avtori sipatinda tanilg'an Jiyrenshe sheshennin' de qaraqalpaq a'debiyati tariyxinda u'lken orni bar.
Qaraqalpaq a'debiyatinin' sag'asinda turg'an jiraw shayirlardin' en' iri tulg'alarinin' biri Jiyen Amanliq uli XVIII a'sirde jasag'an. Xalqimizdin' tariyxina tikkeley baylanisli bolg'an tariyxiy tolg'awlar ha'm poemalardin' avtori. Ilimiy ja'miyetshilik Ku'nxoja, A'jiniyaz, Berdaq, O'tesh usag'an shayirlardi jazba a'debiyattin' wa'killeri sipatinda taniydi.
XIX a'sirdin' aqiri XX a'sirdin' basinda bunday shayirdin' qatari ja'ne de tolisti. Qaraqalpaq a'debiyatinin' tariyxi rawajlaniwdin' o'zine ta'n nizamli qubilislari menen toli. Qaraqalpaq a'debiyati tariyxi pa'ni erte da'wirdegi qaraqalpaq a'debiyati ha'm XIV a'sirden XX a'cirge shekemgi a'debiyatimizdi u'yreniwdi o'z aldina maqset etip qoyadi.
Bekkemlew ushin sorawlar

1. 
   Qaraqalpaq xalqinin' erte erte da'wirdegi tariyxi tuwrali qanday mag'liwmatlardi bilesiz?
   
2. 
   Qaraqalpaq a'debiyatin u'yreniwde qanday tariyxiy mag'iliwmatlardi bilesiz?
   

3 Qaraqalpaq tiline en' jaqin jazba estelikler qaysilar?

4. 
   Tu'rkiy xaliqlarg'a ortaq bolg'an jazba estelikler qaysi?
   

A'debiyatlar:

1. 
   Qaraqalpaq a'debiyati tariyxi. No'kis 1983.
   
2. 
   K. Ma'mbetov. Ayyemgi qaraqalpaq a'debiyati., No'kis, 1976.
   
3. 
   Qaraqalpaq a'debiyati tariyxi No'kis-1983-jil
   
4. 
   K. Ma'mbetov «Erte da'wirdegi qaraqalpaq a'debiyati» No'kis 1992-jil
   
5. 
   Nurmuxamedov M. Qaraqalpaq jazba a'debiyatinin' do'reliwi haqqinda. «A'miwda'r'ya» 1968-j №6
   
6. 
   Mallaev N. Uzbek adabieti tarixi. T. «Uqituvchi» 1976-j
   
7. 
   Ayimbetov Q. Xaliq danalig'i No'kis 1988-j
   
8. 
   Gumilov L.N. Drevnie tyurki M. Nauka 1967-g
   
9. 
   Ma'mbetov K. Qaraqalpaq tolg'awlari. No'kis 1995-j
   
10. 
    K. Ma'mbetov «Shig'is a'debiyati tariyxi» No'kis-1993-jil