O`zkekiston Respublikasi oliy va o`rtamaxsus ta’lim vazirligi. Andijon iqtisodyot va qurilish insituti Iqtisodiyot fakulteti bxa 307 gurux sug’urta ishi fanidan

Sugurtaning iqtisodiyotimizdagi ahamiyati.
Sug‘urta – ishlab chiqarish munosabatlarining zaruriy elementidir. U ijtimoiy ishlab chiqarish jarayonidagi moddiy zararlarni qoplash bilan bog‘liqdir. Normal takror ishlab chiqarish jarayonining muhim sharti uning uzluksizligi va to‘xtovsizligi hisoblanadi. Ishlab chiqarishning doimiy yangilanib borishi insonlarning barcha ijtimoiy-iqtisodiy formatsiyalarda, shu jumladan rivojlangan jamiyatda ham mavjud ehtiyojlarini qondirish uchun zarurdir.
Agarda ijtimoiy ishlab chiqarish jarayoni tabiiy ofatlar yoki boshqa favqulodda hodisalarning (yong‘inlar, portlashlar, epidemiyalar va b.) salbiy oqibatlari ta’sirida to‘xtasa yoki buzilsa, u holda jamiyat avvalo turli oldini olish tadbirlarini amalga oshirishga, mabodo ular ko‘zlangan natijani bermasa, u holda yetkazilgan moddiy zararni qoplashga, ishchi kuchini takror ishlab chiqarishning normal sharoitlarini qayta tiklashga majbur bo‘ladi.

Inson va tabiiy ofatlar o‘rtasidagi qarama-qarshilik bilan asoslangan ijtimoiy ishlab chiqarishning tavakkalchilik xarakteri, birinchi navbatda, tabiiy va boshqa ofatlarning salbiy oqibatlarini oldini olish, bartaraf qilish hamda yetkazilgan zararni so‘zsiz qoplash bo‘yicha insonlar o‘rtasidagi munosabatlarni yuzaga keltiradi. Bu obyektiv munosabatlar insonlarning erishgan hayot darajasini saqlab qolishga bo‘lgan real va mavjud ehtiyojini aks ettiradi. Mazkur munosabatlarni alohida xususiyatlar ajratib turadi va ularning yig‘indisi ijtimoiy ishlab chiqarishni sug‘urtaviy himoyalash iqtisodiy kategoriyasini tashkil etadi.

Sug‘urta iqtisodiy kategoriya sifatida moliya kategoriyasining tarkibiy qismi hisoblanadi. Ammo, moliya to‘laligicha daromadlarni taqsimlash bilan bog‘liq bo‘lsa, sug‘urta esa faqatgina qayta taqsimlash munosabatlarinigina qamrab oladi.
Sug‘urtaning xususiyatlarini ochib beruvchi belgilarini quyidagicha keltirishimiz mumkin:

1. 
   Sug‘urtada to‘satdan, oldindan ko‘zda tutilmagan va yengib bo‘lmaydigan holatlar, ya’ni sug‘urta holatlari ehtimoli mavjudligi bilan asoslanuvchi qayta taqsimlash pul munosabatlari yuzaga keladi.
   
2. 
   Sug‘urtada ko‘rilgan zararni sug‘urta ishtirokchilari, ya’ni sug‘urtalanuvchilar o‘rtasida qoplash amalga oshiriladi. Zararni bunday qoplash usuli zarar ko‘ruvchi xo‘jaliklar soni doimo sug‘urta ishtirokchilari sonidan kam bo‘lish ehtimolligiga asoslanadi, ayniqsa ishtirokchilar soni yetarlicha katta bo‘lganda.
   

Zararni bunday qoplashni tashkil qilish uchun maqsadga yo‘naltirilgan sug‘urta fondi tashkil qilinadi. Bu fond sug‘urta ishtirokchilarining badallari hisobidan shakllantiriladi. Sug‘urta fondining mablag‘lari faqatgina uni tashkil qilganlar o‘rtasida ishlatiladi, sug‘urta badalining hajmi esa har bir qatnashchining zararni qoplashdagi ulushini bildiradi. Shuning uchun, sug‘urta qatnashchilarining doirasi qanchalik keng bo‘lsa, sug‘urta badalining hajmi shunchalik oz va sug‘urta ham samarali bo‘ladi. Agarda sug‘urtada millionlab sug‘urtalanuvchilar ishtirok etsa va yuz millionlab obyektlar sug‘urtalansa, u holda minimal badallar hisobiga maksimal zararlarni qoplash imkoni paydo bo‘ladi.

3. 
   Sug‘urta zararlarni qoplashni hududiy birlik va ma’lum vaqt davomida amalga oshirishni ko‘zda tutadi. Bunda yil davomida sug‘urtalanuvchi xo‘jaliklar o‘rtasida sug‘urta fondini hududlar bo‘yicha samarali qayta taqsimlash uchun yetarlicha katta hudud va anchagina sug‘urtalashga tegishli obyektlar talab qilinadi. Faqatgina mazkur shartga rioya qilish bilangina katta hududlarni qamrab oluvchi tabiiy ofatlar yetkazgan zararlarni qoplash imkoni bo‘ladi.
   

Zararni sug‘urta yordamida qoplash ma’lum vaqt davomida amalga oshiriladi, chunki ixtiyoriy sug‘urta doimo muddat bilan chegaralanadi.
Sug‘urta – bu ko‘rilishi mumkin bo‘lgan zararlarni qoplashga mo‘ljallangan maqsadli sug‘urta fondlarini uning qatnashchilari o‘rtasida badallar hisobidan shakllantirish bilan bog‘liq bo‘lgan qayta taqsilash munosabatlari yig‘indisi.
O‘zbekiston Respublikasining «Sug‘urta faoliyati to‘g‘risida»gi Qonunining 3-moddasida sug‘urtaga quyidagicha ta’rif berilgan:
«Sug‘urta deganda yuridik yoki jismoniy shaxslar to‘laydigan sug‘urta mukofotlaridan shakllantiriladigan pul fondlari hisobidan muayyan voqea (sug‘urta hodisasi) yuz berganda ushbu shaxslarga sug‘urta shartnomasiga muvofiq sug‘urta tovonini (sug‘urta pulini) to‘lash yo‘li bilan ularning manfaatlarini himoya qilish tushuniladi».
Sug‘urtaning iqtisodiy mohiyatiga uning funksiyalari mos keladi. Ular sug‘urtani moliya tizimining bir bo‘g‘ini sifatida xususiyatlarini oydinlashtirishning tashqi shakllari hisoblanadi.
Bozor munosabatlari takomillashuvi iqtisodiy infratuzilmaning qaror topishi bilan birgalikda kechadigan jarayondir. Sug‘urta faoliyati iqtisodiy infratuzilmaning ajralmas qismi sifatida bir tomondan, ijtimoiy kafolatni ta’minlasa, ikkinchi tomondan, shartnomaviy majburiyat va tariflar mexanizmi orqali turli sug‘urta risklaridan ogoh etish negizida iqtisodiyot sub’ektlari manfaatlarining himoyasini ham o‘z zimmasiga oladi.
Sug‘urta faoliyati jismoniy va yuridik shaxslar manfaatlarini himoya qilish, ularning risklar yuz berishi oqibatida ko‘rishi ehtimol bo‘lgan zararlarini qoplashning zaruriy vositasi sifatida paydo bo‘ldi hamda rivojlandi. Shunday anglanilgan zarurat – aniq sug‘urta manfaatlari negizida sug‘urta munosabatlari yuzaga keldi.
Sug‘urta munosabatlari, ularning tashkiliy shakllari qandayligidan qat’i nazar, sug‘urta fondini yaratish va undan foydalanish jarayonidir. Ta’kidlash lozimki, sug‘urta munosabatlari – murakkab va keng qamrovli moliyaviy-pullik iqtisodiy munosabatlar bo‘lib, ular yuzaga kelishi uchun o‘zaro bog‘liq shart-sharoit majmuasi mavjudligi ham muhimdir.
Hozirgi kunda mamlakatimizda sug‘urta faoliyatida talab darajasidagi risk transferi shakllanishi va rivojlanishi hamda uni ilmiy asosda o‘rganish muhim ijtimoiy-iqtisodiy ahamiyat kasb etmoqda. Ayniqsa, iqtisodiyot sub’ektlarining erkinliklari kengayib borayotgan, ular tomonidan mahsulot ishlab chiqarish (ish bajarish, xizmat ko‘rsatish)ning yangi turlari o‘zlashtirilishi sug‘urta faoliyatida risk transferining ilmiy-nazariy asoslarini tadqiq etish va takomillashtirishga bo‘lgan ehtiyojni orttirmoqda.

Sug‘urtaning ijtimoiy-iqtisodiy mohiyatini to‘liqroq ochib berish uchun ilmiy adabiyotlarda bu masalaga bo‘lgan yondashuvlarni o‘rganish maqsadga muvofiqdir. Ularda «sug‘urta-xizmat ko‘rsatish industriyasi»[3] ekanligi qayd etilgan, shunga asoslanib, keyingi yillarda xalqaro iqtisodiy atamashunoslikda «xizmatlar iqtisodiyoti nazariyasi» qaror topayotganligini ta’kidlash mumkin.

Mamlakatimizda bosqichma – bosqich bozor munosabatlari shakllanishi va rivojlanishi, iqtisodiyot sub’ektlarining yuksak darajadagi iqtisodiy mustaqilligi, erkinligi darajasi ortib borayotgan jarayonda doimo risklar mavjud bo‘lishi kuzatiladi. Ular manfaatlariga zarar keltirishi mumkin bo‘lgan va doimiy takrorlanib turadigan risklarni qayta taqsimlash, ya’ni o‘ziga xos bo‘lgan maxsus xizmat bilan sug‘urta shug‘ullanadi.
«Sug‘urta deganda yuridik yoki jismoniy shaxslar to‘laydigan sug‘urta mukofotlaridan shakllantiriladigan pul fondlari hisobidan muayyan voqea (sug‘urta hodisasi) yuz berganda, ushbu shaxslarga sug‘urta shartnomasiga muvofiq sug‘urta tovonini (sug‘urta pulini) to‘lash yo‘li bilan ularning manfaatlarini himoya qilish tushuniladi».
Sug’urta odatda faqat xatarlarni sug’urtalovchi va xavf yuzaga kelganda etkazilgan zararni qoplashni ta’minlaydigan tizim sifatida qabul qilinadi. Biroq, bir qator xususiyatlari tufayli sug’urta tizimi iqtisodiyotdagi bir qator muhim vazifalarni ham bajaradi.
Eng muhimi, jiddiy tejamkorlik manbaibu. Jamg’arma iqtisodiy Iqtisodiy tizim sifatida qaralganda, jamg’armani sarmoyaga aylantirishning uchta usuli mavjud. Birinchi yo’l – bank tizimi, ikkinchi yo’l – kapital bozorlari tizimi. Jamg’arma mablag’larini investitsiyalarga aylantirishUchinchi yo’l – bu sug’urta tizimi. Dastlab aytganimizdek, sug’urta tizimi bu xatarlarga ishonchni ta’minlaydigan va zarar yetganda zararni to’laydigan tizimdir. Fond kuchiBu pul mablag’larini investitsiya sohalariga yo’naltirish va iqtisodiyot uchun moliyaviy resurslarni yaratish tizimidir.
Sug’urta tizimida mablag ‘yig’ish kuchi hayotni sug’urtalashda eng keng tarqalgan. Hayotiy sug’urtadan yig’ilgan mukofotlar uzoq muddatli fondni tashkil qilganligi sababli, ushbu mablag’larni sanoat investitsiyalariga osongina o’tkazish mumkin.
Ushbu xususiyat sanoati rivojlangan mamlakatlarda yanada mashhur bo’lib, ajralmas resurs yaratadi. Mutaxassislarning ta’kidlashicha, sug’urta sektori tomonidan yaratilgan mablag’lar Ikkinchi Jahon urushida mag’lubiyatga uchragan va butun sug’urta portfelini yo’qotgan G’arbiy Germaniyaning rivojlanishiga katta hissa qo’shgan. Shu munosabat bilan tejash rivojlanayotgan mamlakatlar iqtisodiyotida va ayniqsa, muhim manba hisoblanadi hayot sug’urtasi rag’batlantiriladi. Shu sababli, mamlakatimiz iqtisodiyotida hayotni sug’urtalash va xususiy pensiya tizimlari rag’batlantirilmoqda.
Sug’urta tizimining mamlakatimiz iqtisodiyotiga ta’siri tejash jihatidan biz ko’rib chiqdik. Endi zaxiralar kompaniyalar tomonidan saqlanadi, ya’ni zaxira Keling, vaziyatni ko’rib chiqaylik. Kompaniyalar kelajakdagi noaniqliklarni oldini olish maqsadida o’z kapitallarining bir qismini zaxira sifatida ajratib qo’yishgan. Yong’in, zilzila, o’g’irlik, mashinalarning sinishi va shunga o’xshash xatarlarga qarshi ajratilgan ushbu mablag’lar, aslida, kompaniyalar uchun sarmoya kiritib bo’lmaydigan bo’sh pullar edi. Bu erda sug’urta tizimining kompaniyalar o’zlari ko’radigan xavf-xatarlarni o’z zimmalariga olish ehtiyojlarini bartaraf etishlari mumkin. Rivojlanayotgan mamlakatlarda kapital allaqachon cheklanganligini hisobga olsak, iqtisodiyotga shu tarzda kirib kelayotgan foydalanilmagan zaxiralar muhim manba yaratadi. Bu bizning mamlakatimizda sodir bo’layotgan narsa.
Mamlakatimiz iqtisodiyoti nuqtai nazaridan sug’urta tizimining yana bir muhim samarasi ish o’rinlarini yaratishuning hissasi. Tizim o’sishi va kengayishi bilan sug’urta kompaniyalari soni ham, mavjud sug’urta kompaniyalari xodimlarining soni ham ko’paymoqda. Bunga parallel ravishda sug’urta agentliklari soni ham ko’paymoqda va agentliklar bilan bir qatorda brokerlar va zararni to’g’rilash kabi mutaxassis xodimlar soni ham ko’paymoqda.
Sug’urta sanoatiMamlakatimizda u mablag ‘yig’ish funktsiyasini qancha bajaradi? Buni tushunish uchun yig’ilgan mablag’larning rivojlanishi va uning qanchasi kapital bozoriga o’tkazilishini ko’rib chiqish kerak.
Yig’ilgan mukofotlarning Yalpi milliy mahsulotga nisbati sug’urta faoliyatining iqtisodiyotdagi o’rnini ko’rsatadi. Bundan tashqari, jon boshiga o’rtacha mukofot miqdori sug’urta xizmatlarining keng tarqalishini, ya’ni odamlarning sug’urtaga bo’lgan munosabatini ko’rsatadi.
Shunga qaramay, tahlillarga ko’ra, mukofotlar asosan yong’in, baxtsiz hodisalar va transportni sug’urtalash kabi yuqori likvidli ehtiyojlarga ega sug’urta sohalarida to’plangan. Biroq, hayot sug’urtasi bo’yicha mukofot ishlab chiqarish juda yuqori bo’lishi kerak. Chunki mana shu tarzda uzoq muddatli mablag’larni olish mumkin. Ushbu mukofot miqdori ham ko’paymoqda, ammo etarli emas. Rivojlangan mamlakatlarda jami mukofotlardagi hayot mukofotlari ulushi 50 foizga etgan bo’lsa, bizning mamlakatimizda bu deyarli 20 foizga etgan.
Mamlakatimizda jami ichki jamg’armalarda sug’urta sohasining ulushini hisobga olsak, bu o’sib borayotgan bo’lsa ham, kerakli darajada emas. Uzoq muddatli mablag ‘manbai bo’lgan hayot filialida mukofotlarning ichki jamg’armalardagi ulushi nihoyatda past.
Har doim aytilganidek, ushbu tariflar sug’urta to’g’risida xabardorlikni o’rnatish bilan ortadi.

1.