O‘zmu xabarlari Вестник нууз acta nuuz

Tadqiqot metodologiyasi. 
Emotsionallik – bu 
insonning psixologik xususiyati, fazilatlari holati va uning 
hissiy sohasi darajasi ko’rinishidir. Psixologlar olamni o’ziga 
xos manzarasi va undagi inson xatti-harakatlarini tartibga 
O‘ZBEKISTON MILLIY 
UNIVERSITETI
XABARLARI, 2023, [1/4/1]
ISSN 2181-7324 
 
FILOLOGIYA 
https://science.nuu.uz/
 
Social sciences 

---

O‘zMU xabarlari Вестник НУУз ACTA NUUz
 
FILOLOGIYA 
1/4/1 2023 
- 246 -
solishning psixologik mexanizmlaridan biri sifatida hissiy 
jarayonlarga e’tibor berish lozim deb qaraydilar.
 
Psixolingvistikada emotsionallik tilda so’zlovchi 
ongida o’zga so’z ortida turgan ma’noning o’ziga xos 
xususiyati sifatida tushuniladi [V.A. Myagkova, 1988]. Bu 
yondashuv tarafdorlari "so’zning hissiy yuki" tushunchasini 
taklif etadilar, bu sub’ektning qabul qilingan yoki 
qo’llaniladigan so’z deb ataydigan narsaga munosabatining 
namoyon bo’lishi sifatida tushuniladi. 
Tahlil va natijalar. 
Mazkur maqolada biz emotsional 
matnda hissiyot kategoriyasini o’rganishga harakat qilamiz. 
Lingvistik matnning emotsionalligi obrazning aynan predmeti 
- his-tuyg’ular, fikr va g’oyalar dunyosi bilan bog’liq bo’lib, 
ularning badiiy tasviri lingvistik va stilistik vositalar bilan 
o’quvchilarda mos keladigan hissiy holatlarni yuzaga keltiradi.
 
Emotivlikni til birliklarining semantik xususiyati 
sifatida o’rganishga bag’ishlangan tadqiqot ishlarini tahlili 
shuni ko’rsatadiki, tilshunoslarning emotsional komponent va 
uning so’z ma’nosidagi o’rni haqida bir xil fikrda emas, 
emotsional leksika tushunchasi to’la o’z ifodasini topmagan va 
bu sohaga oid lingvistik vositalar doirasi aniq belgilanmagan. 
Emotsional komponent va uning so’z ma’nosida 
tutgan o’rniga kelsak, emotsional komponent so’z ma’nosiga 
kiradimi yo yo’qmi, uning mantiqiy ma’nosi bilan qanday 
bog’liqligi haqida qarama-qarshi fikrlar mavjud. 
Nuqtai nazarlardan biriga ko’ra, emotsionallik so’z 
ma’nosiga umuman kiritilmagan, chunki emotsionallik til 
birligi sifatida so’zning o’ziga xos xususiyati emas, balki 
shaxsiy xususiyatga ega, ya’ni u sof psixologik hodisadir 
[Zvegintsev, 1955]. 
Hozirgi paytda ko’plab tilshunoslar emotsional 
komponentni so’zning tizimli ma’nosining bir qismi deb 
hisoblashadi, ammo so’zning ma’nosi tarkibida uning qanday 
o’rin egallashi, shuningdek, har bir so’z uchun uning 
mavjudligi qanchalik majburiy ekanligi haqida umumiy fikr 
mavjud emas.
Eng keng tarqalgan nuqtai nazar shundan iboratki, 
so’zning 
emotsional 
xususiyatlari 
uning 
konnotativ 
ma’nosining bir qismi sifatida qaraladi. Jumladan, Arnold 
1981; Axmanova 1966; Sternin 1979; Lukyanova 1986 kabi 
olimlar konnotativ ma’noni qo’shimcha ma’no sifatida 
baholaydilar. Konnotatsiyani tushunishning natijasi faqat 
cheklangan miqdordagi so’zlarning ma’noning hissiy tarkibiy 
qismiga ega ekanligini tasdiqlashdir. Boshqa bir nuqtai 
nazarga ko’ra, ma’noning konnotativ komponenti uning 
semantik tarkibining to’laqonli tarkibiy qismidir [Buldakov, 
1982], 
konnotatsiyaning 
to’ldiruvchiligi, ikkilamchiligi 
haqidagi gap noto’g’ri hisoblanadi [Shaxovskiy, 1983]. 
Konnotativ komponentning so’z ma’nosi tarkibida tutgan o’rni 
va rolini tushunishdagi noaniqlik konnotatsiya tarkibiga 
qarashlarning xilma-xilligi, konnotatsiya tarkibiy qismlarining 
chegaralanishi 
va 
uning 
sifat 
tarkibiga 
bog’liq. 
Konnotatsiyaning turli nazariyalari mavjud. Ulardan eng keng 
tarqalganlari: semiotik (Ulman, Bart, Elmslev), stilistik 
(Aznaurova, Dolinin), psixologik (A.A. Leontyev), semantik 
(Arnold, Sternin, Telia, Shaxovskiy). Yondashuvlarning 
xilma-xilligiga 
qaramay, 
ko’pchilik 
tadqiqotchilar 
konnotatsiyada 
ma’noning 
denotativ 
komponentiga 
to’ldiruvchilik belgisini, shuningdek, uning denotatsiyaga 
nisbatan ikkilamchi xususiyatini ta’kidlaydilar.
Bundan 
tashqari, 
tilshunoslar 
konnotatsiya 
va 
emotsional-baholovchi-ekspressiv 
ma’lumotlar o’rtasidagi 
bog’liqlikni tan olishda hamfikrdirlar. Konnotatsiya va 
so’zning semantik tuzilishi o’rtasidagi munosabat masalasida 
fikrlar turlicha: konnotatsiya so’zning semantik tarkibiga 
kiradi; konnotatsiya kiritilmagan. Ba’zi olimlar [Aznaurova, 
1974; Miller, 1951] uchun konnotatsiya unga stilistik bo’yoq 
berishni ifoda etsa, boshqalar uni konnotattiv assotsiatiya 
qurilmasi deb hisoblaydilar [Vinogradov, 1955]. 
An’anaga ko’ra, konnotatsiya hissiy, baholovchi, 
ekspressiv, stilistik komponentlarning kombinatsiyasi sifatida 
qaraladi [Arnold, 1981; Buldakov, 1982; Sternin, 1979].
N.A.Lukyanova (1989) uslubiy komponentni so’zning 
konnotativ ma’nosidan qo‘llanish sohasi bilan funksional 
bog‘langan holda o’rganadi. Telia esa kontseptda konnotatsiya 
turli kombinatsiyalarda quyidagi komponentlarni o’z ichiga 
oladi: motiv yoki asos, baholash, assotsiativ-majoziy 
komponent, tovush-ramz yoki so’z yasalishi, hissiy va stilistik 
belgi. T.V.Matveyeva (1986), N.A. Lukyanova (1991) lardan 
farqli o’laroq, konnotatsiya tarkibiga stilistik komponentni 
kiritmaydi. 
T.V Matveeva kontseptda konnotatsiyaning tuzilishi 
quyidagilarni o’z ichiga olishini ta’kidlaydi: 1) nutq 
sub’ektining parametrik kvalifikatsiyasi bo’lgan parametrik-
baholovchi komponent; 2) hissiy-baholash komponenti, bu 
nutq sub’ektining sub’ekt pozitsiyasidan baholovchi 
kvalifikatsiyasi [Matveeva, 1986, 55].
Ba’zi zamonaviy tadqiqotlarda konnotatsiya asossiz 
ravishda keng talqin qilinadi, g’oyaviy, milliy va madaniy 
kabi komponentlar asta-sekin qo’shiladi. Konnotatsiyaning 
o’ziga xos talqini V.I. Goverdovskiy (1985), asarida mavjud. 
Uning tarkibiga ijtimoiy-siyosiy, axloqiy-axloqiy, etnografik 
va 
madaniy 
komponentlar 
kiradi. 
Konnotatsiya 
tushunchasining maqomi va mazmuni haqidagi fikrlarning bir 
xilligi bu hodisaning murakkabligi va nomuvofiqligini aks 
ettiradi. 
Konnotativ ma’no tarkibidagi tarkibiy qismlarning 
miqdori va sifatiga oid terminologik noaniqlikni hal qilishda 
psixolingvistik eksperiment ma’lumotlari foydali bo’lishi 
mumkin, bu aslida konnotativ komponentni komponentlarga - 
hissiy, ekspressiv, baholovchi qismlarga bo’lish deyarli 
mumkin emasligini ko'rsatadi [Myagkova, 1986]. 
So’z ma’nosida emotsional komponentning o’rni va 
rolini tushunishdagi noaniqlik emotsional leksikaning turli xil 
tasniflarini oldindan belgilab beradi. Adabiyotlarda (V.A. 
Zvegintsev, 1955; L.L. Kim, 1956; V.A. Maltsev, 1963; K.A. 
Timofeev, 1984; V.I. Shaxovskiy, 1987, 1994) emotsional 
leksikaning turli xil tasniflarini topish mumkin, ular orasida 
lisoniy tamoyillarga ko’ra quyidagilar ajralib turadi: 
1) emotsionallik so’zidagi mazmun o’zining sub’ektiv-
mantiqiy ma’nosida; 
2) atrofdagi olam narsa va hodisalariga munosabatni 
so’z bilan ifodalash; 
3) 
morfologik 
tarkibda 
"hissiy 
baholash 
qo’shimchalari" 
deb 
ataluvchi 
maxsus 
affikslarning 
mavjudligi; 
4) lug’atlarda so’zning emotsional belgilari bilan 
stilistik belgilar tizimi o’rtasida bog’liqlikning mavjudligi. 
Leksikada his-tuyg’ularning namoyon bo’lishini 
o’rganish an’anasi uni ikki xil so’z sinfiga ajratdi: hissiy 
leksika va his-tuyg’ular leksikasi (Shaxovskiy, Volek va 
boshqalar). V.I. Shaxovskiy hissiy leksikani o’ziga xos leksika 
deb ta’riflaydi. Uning semantikasi his-tuyg’ularning haqiqiy 
lingvistik ifodasi uchun mo’ljallangan bo’lib, u so’z 
birikmalari, undalmali hissiy murojaatlar, haqoratlash va 
erkalash so’zlari, emotsional kuchaytiruvchi sifatlar, 
qo’shimchalar va boshqalarni o’z ichiga oladi. His-tuyg’ular 
leksikasi tilda emotsionallikni ob’ektivlashtirishga, ularni 
inventarizatsiya qilishga qaratilgan bo’lib, emotsionallik 
tushunchalari bo’lgan so’zlarni, sub’ektiv-mantiqiy ma’nolarni 
o’z ichiga oladi.
V.I. 
Shaxovskiyning 
fikricha, 
emotsionallik 
leksikasiga his-tuyg’ularni ifodalovchi so’zlar, jumladan, 
sevgi, nafrat, qo’rquv va boshqalar
va hissiyotlarni 
tasvirlashda turli xil o’zgarishlar uchun mo’ljallangan maxsus 
leksemalar 
kiradi. 
Keyinchalik 
V.I. 
Shaxovskiyning 
tushuntirishicha, nomlash va tavsiflovchi leksika o’z 
semantikasiga ko’ra neytral, his-tuyg’ularni ifodalovchi 

---