Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences (E)ISSN:2181-1784 www.oriens.uz SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7 3(3), March, 2023 81
chiqadigan kuchli metan gazi ham ozon qatlamiga ziyoni bor. Shuning uchun, chet el
mamlakatlarida chorva mollari qisqarib bormoqda.
2.
Sanoat sohasi rivojlanayotgan davrda zavod va fabrikalarining qurilishi
ko’paymoqda. Ulardan chiqayotgan tutun havoga tez yoyilib nafaqat ozon qatlamiga,
balki insonlarga ham ziyon yetkazmoqda.
3.
Neft, gaz va ayniqsa, ko’mirdan chiqayotgan moddalarning ham yemirilishga
his qo’shadi.
4.
Chiqindilar ko’payishi, mashinalarning o’tgan yillardagi sarhisobiga
qaraganda yana ko’payganligi va atrofga ulardan chiqayotgan turli xil tutun va
moddalar ham ozon qatlamiga ziyon keltirishini eslatib o’tishimiz kerak.
MUHOKAMA VA NATIJALAR Bugungi kunda bu muommoni yechish uchun olimlar qanday izlanishlar
o’tkazgan? Biroq, 1974 yilda Irvinedagi Kaliforniya universitetidan amerikalik
kimyogarlar Mario
Molina va F.Shervud
Roulend inson
tomonidan
ishlab
chiqarilgan xlorftorokarbonlar (XFK) —faqat uglerod, ftor va xlorni o’z ichiga olgan
molekulalar — asosiy atomlar manbai ekanligini tanolishdi.
Shuningdek, ular xlor ultrabinafsha nurlanishi taʼsirida CFClardan ozod
qilinganidan keyin katta miqdorda ozonni yoʻq qilishi mumkinligini taʼkidladilar.
Erkin xlor atomlari va xlor oksidi (ClO) kabi xlor o’z ichiga olgan gazlar uchta
kislorod atomidan birini yo’q qilish orqali ozon molekulalarini parchalashi mumkin.
Keyinchalik olib borilgan tadqiqotlar shuni ko’rsatdiki, brom va ba’zi bromni o’z
ichiga olgan birikmalar, masalan, brom oksidi (BrO) xlor va uning reaktiv
birikmalariga qaraganda ozonni yo’q qilishda yanada samaraliroqdir. Keyingi
laboratoriya o’lchovlari, atmosfera o’lchovlari va atmosferani modellashtirish
tadqiqotlari tez orada o’z topilmalarining muhimligini tasdiqladi. Krutsen, Molina va
Roulend 1995-yilda o’zlarining sa’y-harakatlari uchun kimyo bo’yicha Nobel
mukofotiga sazovor bo’lishdi. [4]
Inson
faoliyati
1980-yillardan
oldin
stratosfera
ozonining
global
kontsentratsiyasi va tarqalishiga sezilarli ta’sir ko’rsatdi. Bundan tashqari, olimlar
ozonning oʻrtacha kontsentratsiyasida yillik katta pasayish kamida 1980-yilda sodir
boʻla boshlaganini taʼkidladilar. Sunʼiy yoʻldoshlar, samolyotlar, yerga asoslangan
datchiklar va boshqa asboblar yordamida oʻtkazilgan oʻlchovlar ozonning umumiy
integratsiyalangan ustunlar darajasi (yaʼni, soni) ekanligini koʻrsatadi. [5]
Jahon hukumatlari 1980-yillarning oxirida Monreal protokoli doirasida inson
faoliyati natijasida chiqariladigan ozonni yemiruvchi moddalarni bosqichma-bosqich
yo’q qilish orqali Yerning ozon qatlamini himoya qilishga kelishib oldilar.