Paleografiya yordamchi tarix fani

                                                            22 

---

          Piktografiya  -  rasmlardan  iborat  bo`lgan  yozuv.  hozirgi  yozuvga  o`tishda 

yangi  qadam  bo`ldi.  Rasmlardan  iborat  yozuvning  xususiyati  shuki,  bunda  fikr 

ayrim tushunchalarga ajratib emas, balki to`la ifodalanadi. Piktogramma harakatni, 

voqea-hodisani tasvirlaydi, lekin og`zaki tilni, buyumlarning nomlarini mutlaqo aks 

ettirmaydi. Piktogramma nimani tasvirlasa o`shani ifodalaydi, unda simvolika yo`q. 

Piktografiya  dastlab  ibtidoiy  san`at  sifatida  vujudga  kelgan.  Arxeologlar  eng 

qadimgi  tosh  davri  (paleolit)ga  mansub  qoya  tosh  suratlarini  topganlar.  Bu  davr 

odamlari turli hayvon, qush, odamlarning tasvirini toshga tushirganlar. Piktografik 

yozuv neolit davrida (eramizdan avvalgi 5-8 ming yilliklar orasi) to`liq shakllangan. 

Piktografik 

belgilardan 

hozir 

ham 

keng 

foydalanilmoqda. 

         Ideografiya. Jumlalarning ayrim tushunchalarga, so`ngra so`zlarga bo`linishi 

-  ideografiya  hozirgi  yozuvga  olib  keladigan  yo`ldagi  bosqichlardan  biri  bo`ldi. 

Piktogramma alohida elementlarga bo`linmasdan, faqat tugallangan fikrnigina ifoda 

etardi.  Ideografiya  esa  butun  so`z  yoki  tushunchani  ifodalovchi  tasvir  bo`ldi.  Ilk 

quldorlik  davridan  boshlab  ideografiya  Misr,  Shumer,  Xitoy,  Krit  oroli  va 

Mesopotamiyada  rivojlandi.  Ideografik  yozuv  axborot  mazmunini  bayon  qilishi 

bilan  birga  tilning  lug`aviy  tarkibini  ham  belgilab  berdi.  Bu  esa  ma`nosi  aniq  va 

tasvirlanishi oson bo`lgan so`zlar uchun belgi — ideogrammalar yaratilishiga olib 

kelgan. Ideografik shakl barcha tillarda o`z mazmunini saqlab qolgan. Matematika, 

fizika,  ximiya  fanlaridagi  hozirgi  vaqtgacha  saqlangan  qoida  va  belgilar  shular 

jumlasiga kiradi. Ideografik shakllar mavhum tushunchalarni belgilar bilan ifodalab 

bersa-da,  ammo  so`zlar  orasidagi  bog`liqlikni  keltirib  chiqara  olmaydi.  Bir  necha 

ming  belgi mavjudligi  esa  uni  o`rganishni mushkullashtirgan. Jamiyat taraqqiyoti 

ideografik belgilar o`rniga oson o`rganish mumkin bo`lgan sodda yozuvni vujudga 

keltirishni  taqozo  etgan.  Natijada  aytilgan  fikrlarni  eshitilishi  bo`yicha  yozishga 

o`tila  boshlandi.  Eramizdan  avvalgi  uch  minginchi  yillarda  Shumer  hukmdorlari 

harbiy yurishlarning yakunlari to`g`risida ma`lumotni (shahar, qishloq nomlari,  

 

Z.Saidboboyev, Sh.Choriyev. “Maxsus tarixiy fanlar asoslari”. Toshkent. 2010-yil.7-bet. 

                                                                23 

---

 

shaxslar)  “rebus”  uslubida  yozib  qoldirganlar.  Bu  esa  bo`g`inli  yozuvga  olib 

boradigan  murakkab  yo`lda  qo`yilgan  yangi  qadam  edi.  Dastlab  bo`g`inli  yozuv 

qadimgi  misr,  shumer,  osuriy,  bobil,  qadimgi  fors,  xitoy  yozuvlari  va  boshqa 

ideografik yozuvlardan ajralib chiqadi. 

Birinchi alifbo eramizdan avvalgi ikki minginchi yillikda finikiyaliklar tomo- 

nidan  yaratilgan.  U  22  harfdan  iborat  bo`lib,  harflar  faqat  undosh  yoki  unli 

tovushlardan tuzilgan bo`g`inlarni ifodalagan. Bunga sabab shuki, finikiyaliklar tili 

semit  tillari  gruppasiga  kirgan.  Bu  tilda  undosh  tovushlar  asosiy  o`rin  egallaydi. 

Finikiya  alifbosi  yozshiga  va  yodlab  olishga  qulay  bo`lganligi  uchun  ko`pchilik 

olimlar  misr  yozuvi,  ossuriya—bobil  yozuvi,  kritomiken  yozuvi  ham  shu  asosida 

vujudga  kelgan,  degan  fikrga  kelganlar.  Keyinchalik  inikiyaliklar  alifbosidagi 

harflar yunon va oromiy yozuvlaridan o`zlashtirib olingan. Osiyodagi ko`p harfli-

tovushli yozuvlar qadimgi oromiy yozuvidan kelib chiqqanligi aniqlangan. Yunon 

alifbosi esa g`arbdagi harfli-tovushli yozuv sistemasiga asos bo`lib qolgan. Qadimgi 

yunonlarning  o`chmas  tarixiy  xizmati  shuki,  ular  unli  tovushlarni  ajratib,  uning 

o`rniga  alifboga  maxsus  belgilar  kiritganlar  va  u  hozirgi  ko`rinishga  kelgan. 

Hozirgi  vaqtda  er  yuzida  yozuvning  to`rt  yuzdan  ortiq  turi  mavjud.  Juda  ko`p 

yozuvlarning  kelib  chiqishi  va  mazmuni  aniqlanayotgan  bo`lsada,  muammolar 

hamon  saqlanib  qolmoqda.  Masalan,  rus  yozuvi  tarixini  o`rganish  bo`yicha  esa 

ancha ishlar qilingan bo`lsa-da, qadimgi shumer yozuvlari va finikiya alifbosining 

kelib chiqishi ham aniqlanmagan. Sobiq Ittifoqning Yevropa qismida olib borilgan 

arxeologik  qazishmalar  jarayonida  ilm  ahli  orasida  katta  qiziqish  uyg`otgan 

noma`lum  belgilar  tushirilgan  tosh,  sopol  taxtachalar,  idishlar  topilgan.  Bu  “sirli 

belgilar” uzoq o`tmishdagi jo`shqin hayot, voqealarning o`ziga xos “solnomasi” dir. 

Sirli  yozuvlarni  o`rganishda  mutaxassislar  ikki  yo`nalishga:  sarmat  va  slavyan 

yo`nalishiga ajraldilar. 

 

Z.Saidboboyev, Sh.Choriyev. “Maxsus tarixiy fanlar asoslari”. Toshkent. 2010-yil.8-bet. 

                                                      24 

---

 Sarmat yo`nalishi tarafdorlari “sirli belgilar”  sarmat yozuvi desalar, slavyan 

yo`nalishidagilar bu belgilarni goh qadimgi antlar yozuvidagi harflarga, goh yunon 

alifbosiga yoki runik yozuvga mansub deb ko`rsatadilar. Qadimgi slavyan alifbosiga 

Kirill va Mefodiy (IX asrda yashagan aka-uka slavyan ma`rifatchilari, ilk slavyan 

alifbosi-kirillitsani 

yaratishgan) 

asos 

soldilar. 

          Kirillitsa  -  43  harfdan  iborat  alifbo.  Yunon  alifbosi  asosida  yaratilgan  bu 

alifboda  slavyan  va  yunon  tillaridagi  tovushlarning  o`xshashligiga  qarab  bir  xil 

harflar ishlatilgan. Garchi kirillitsada qadimgi slavyan tilining fonetik jihati nazarda 

tutilgan bo`lsa-da, unga oltita yunon harfi kiritilgan. 

Eramizning X asriga kelib kirillitsaning davomchisi glagolitsa vujudga keldi. 

Unda  39  ta  harf  bo`lgan.  Bu  alifbo  harflarining  shakli  murakkabdir.  Glagolitsa 

harflari raqamlar o`rnida ham ishlatilgan. Masalan, dastlabki 9 harf — birliklarni; 

keyingi  9  harf  –  o`nliklarni;  oxirgi  9  harf  yuzliklarni  bildirgan,  “ch”  harfi  esa 

minglikni ifoda etgan. Sobiq Ittifoqning Yevropa qismidagi bir qator yodgorliklarda 

olib  borilgan  arxeologik  qazishmalar  davrida  eramizning  X-XI  asridagi  Rus 

yozuvlariga  doir  topilmalar  aniqlangan.  Bu  yozuvlar  kirillitsa  asosida  vujudga 

kelgan  bo`lib,  sopolga,  daraxt  po`stlog`iga  va  tosh  plitalarga  bitilgan.  Smolensk 

shahri yaqinidagi Gnezdovo qabristoni o`rganilganda qabrlardan birida sopol ko`za 

topilgan.  Uning  yuzasiga  yozuv  tushirilgan  bo`lib,  “goroshna”  degan  ma`noni 

beradi.  Bundan  tashqari  Kiev  yaqinidagi  arxeologik  qazishmalarda  urchuqning 

sopol toshlari topilib, uning aylana yuziga “Potvorin pryaslen 6” deb yozilgan. 1068- 

yilga  oid  bo`lgan  topilma  —  tmutarakan  toshining  yuzasiga  67  harfdan  iborat 

“Tmutarakandan Kerchgacha 14 ming sajen” degan yozuv tushirilgan. Novgorod 

va  boshqa  joylardan  ko`plab  qayin  po`stlog`iga  bitilgan  yozuvlarning  topilishi 

mutaxassislar orasida katta shov-shuvlarga sabab bo`ldi. XX asrning 50-yillarigacha 

ko`pchilik  olimlar  Rusda  faqat  knyazlar,  boyarlar,  cherkov  xodimlarigina  yozuv 

chizuvni bilgan, oddiy hunarmandlar yoki umuman oddiy fuqaro xat-savodsiz bo`l- 

 

Z.Saidboboyev, Sh.Choriyev. “Maxsus tarixiy fanlar asoslari”. Toshkent. 2010-yil.8-9-betlar. 

                                                25 

---

gan,  degan  fikr  yurardi.  Qayin  po`stlog`idagi  bitiklar  oddiy  xalq  ham  savodli 

bo`lganligini tasdiqlaydi. harflar o`tkir buyumlar bilan timdalab yozilgan. Shunday 

qilib XI—XII asrlardan boshlab Rusda yozuvning taraqqiyotiga keng yo`l ochildi. 

Yilnomalar, diniy hamda iqtisodiy aloqalar sohasidagi bitiklarning turi ko`paygan. 

O`rganilayotgan  alifbolarning  turiga  muvofiq,  paleografiya  arab  paleografiyasi, 

turkiy paleografiyasi, hind paleografiyasi, xitoy paleografiyasi, yunon paleografiya-

si, lotin paleografiyasi, slavyan paleografiyasi va boshqa turlarga bo`linadi.

1