Mühazirə a tarix, elm və fəlsəfə. Anlayışlar və ideyalar Keçmiş və Tarix

Mesopotamiya mədəniyyəti

Misir mədəniyyəti müəyyən mənada Nil çayına borclu idisə, Mesopotamiya (iki çay arası) bir-birinə yaxın iki

çaya –Dəclə və Fərat çaylarına, eləcədə bu “iki çay arası”na borcludur. Dövlətlər, xalqlar, dillər dəyişsə də, 

bu yer böyük mədəniyyət mərkəzi olaraq davam etdi.

 

Babilistan hökmdarı Nabonessar və ondan sonra güclü 

Assuriya hökmdarı 2-ci Tiqlat-Pileser (“-8”-ci əsr) dövrü riyaziyyat və astronomiyanın inkişaf dövrü idi, 

Günəş və Ay tutulmaları sistemli şəkildə müşahidə edilir və qeydiyyata alınırdı.

 

İki çay arasına Xaldea (Chaldea; kaldislər) da deyirdilər. Mənşəcə naməlum Şumer mədəniyyəti və onu əvəz 

edən semit Akkad mədəniyyəti yüksək inkişaf etmiş suvarma sisteminə, əkinçilik və təsərrüfat (aqrar) 

həyatına, qanunvericilik, riyaziyyat, astronomiya və ədəbiyyata malik idi. Şumer tanrılar panteonu 

insansayağı tanrılardan ibarətdi; bu cəhətdən yunan və şumer tanrılarını müqayisə etmək mümkündür. Gil 

üzərində mixi yazı (cuneiform) ilə yazılmış kitablar papirusa nisbətdə daha uzunömürlü idi, bu səbəbdən 

Mesopotamiya mədəniyyəti, o cümlədən riyaziyyatı və astronomiyası haqqında Misirə nisbətən qat-qat çox 

qaynaqlar (gil lövhəciklər)  qalmışdır. 

B.e.ə. 2-ci minilliyin ilk əsrlərində şumerdilli (artıq ölü dil) məktəbdən məzun olmaq üçün qoyulan yüksək 

tələblər akademik səviyyənin bir göstəricisi kimi qəbul oluna bilər. Şumercədən akkadcaya şifahi və yazılı 

tərcümə, qramatika və fonetika, akkad-şumer sözlüyü, kalliqrafiya, musiqi alətlərində çalmaq və xor 

dirijorluğu, riyaziyyat və yerölçmə işi, qida məhsullarının və digər materialların sərf normaları, ədəbi-dini 

mətnlərin

 

öyrənilməsi,...məktəbi bitirəndə qazanılan bilik və vərdişlərin  heç də tam siyahısı deyil

 

(И.М. 

Дьяконов. Научные представление на древнем Востоке. См. «Очерки истории естественно-научных знаний в 

древности», «Наука», Москва, 1982; стр. 62-63).

 

Bir dildə (bu halda akkadcada) elm və ədəbiyyatın inkişafı 

nümunə dildən (bu halda şumercədən) tərcümə vasitəsilə həyata keçirilməyə başlanılırdı. Bu, bəşər tarixində 

dəfələrlə təkrar olunacaq bir hadisə olacaqdı.

Nineviyadakı (indiki İraqda Mosul ətrafı) Assiruya hökmdarı Aşurbanipal`ın ([-669/8]-[-627]) zəngin 

(sistemli!) kitabxanası (gil!) alim və yazıçıların əməkdaşlıq mərkəzi ola bilərdi. Ondan əvvəlki hökmdar 

Sennaxerib`in (“-705”-“-681”) sarayında da kitabxana olub. Əslində Assuriya hökmdarı 1-ci Tiglath-Pileser 

([-1114]-[-1076]) sarayında kitabxana mövcud olduğu deyilir. 

Mesopotamiyada riyaziyyat

Mesopotamiyada 10-luq və 60-lıq mövqeli say sistemini daxil etmişdilər (bu çox vacib kəşfi Neugebauer 

əlifbanın icadı ilə, əlifbanın heroqlifli yazı üzərində üstünlüyü ilə müqayisə edir; səh. 21); məsələn, 3847-nin 

60-lıq sistemdə (60)² + 4·60 + 7 kimi təmsil olunur. Mövqeli sistem (Hammurapi zamanında vardı?!) 

rəqəmlərin durduqları yerə görə ədədin qiymətinin müəyyən edilməsidir, məsələn 444 ədədində sağdakı 4, 

ortadakı 4 və soldakı 4 tutduqları mövqeyə, yəni yerə görə fərqli məna daşıyırlar: uyğun olaraq 4, 40 və 400-

ü təmsil edirlər. Sıfır işarəsi yoxdu, onu çox zaman bir məsafə buraxmaqla, yəni boş yerlə ifadə edirdilər (sıfır

məsələsinin nə vaxtdan başlaması mübahisəlidir). Bu mövqeli sistemdə müxtəlif mövqelər arasında məsafə 

qoyurdular (4-ü ifadə edən işarəni üç dəfə təkrar yazaraq 1-ci və 2-ci, eləcə də 2-ci və 3-cü arasında məsafə 

buraxmaqla). Mövqeli sistemdə az sayda rəqəmlər vasitəsilə ən böyük ədədləri ifadə etmək olur. Çağdaş 

sivilizasiya 10-luq say sistemindən istifadə etsə də, 60-lıq say sistemi hələ Şumer dövründə daxil edilmişdi. 

Get-gedə onluq say sistemi üstünlük qazanmağa başlyırdı. Yunan mədəniyyətinin gücləndiyi və çiçəkləndiyi 

dövrdə Babilistanda Ay və planetlərin müşahidələri çoxalmış, astronomiya və riyaziyyat, xüsusilə cəbr 

(tənliklər) get-gedə güclənmiş, yunanları cəlb edən, yunanlarla yarışa bilən səviyyəyə çatmışdı 

Mesopotamiyanın 60-lıq sisteminin qalıqları (zaman və bucaq ölçüləri: bir saat 60 dəqiqə,..., 0-dan 360-a 

qədər bucaqlar) günümüzə qədər gəlib çıxmış və təbii qəbul edilmişlər.  

Mesopotamiyada da ədədləri Misirdə olduğuna bənzər şəkildə yazı sistemi (bu halda mixi yazısı) vasitəsilə 

ifadə edirdilər. Çevrənin 360 hissəyə bölünməsi m.ö. son əsrlərdə baş vermişdi, 60-lıq sistemin tarixi isə çox 

qədimdir və daxil edilmə səbəbi məlum deyil (tam inandırıcı olmayan fikirlər var). Bu sistemi yunan, hind, 

islam və ilk orta əsrlər Avropa astronomları da qəbul edib işlədirdilər. 

K. Ptolomey zamanından başlayaraq 

astronomlar çox zaman tam ədədləri onluq, kəsr ədədləri isə altımışlıq sistem ilə yazırdılar (Onluq kəsrləri əl-

Kaşi (?-1429) icad etmişdi).

Misirlə müqayisədə Mesopotamiyalılar daha mürəkkəb tənliklərin həlli ilə məşğul olurdular. Kvadrat 

tənlikləri faktik olaraq bizə məlum olan üsulla həll edir, bəzi kub tənlikləri, eləcə də kvadrat tənliyə gətirilə 

bilən yuxarı dərcəli tənlikləri də həll edə bilirdilər (sadələşdirmək, yuxarı dərəcəli tənlikləri əvəzləmə ilə 

aşağı dərəcəlilərə gətirmək). Təbii ki, ancaq müsbət ədədlərdən və müsbət həllərdən söhbət gedirdi. 

Mesopotamiyalılar müəyyən sonlu həndəsi silsilələrin (1+2+2²+2³+...) və sonlu sayda natural ədədlərin 

kvadratları cəmini (1²+2²+3²+...), həmçinin Pifaqor üçlükləri (p²+q²=r²) adlandırılan (p, q, r)-i, məsələn 

(3,4,5)-i tapa bilirdilər (Pifaqordan min il əvvəl!). Onlar Fales`in adına çıxılan “yarımdairə daxilinə çəkilmiş 

bucaq düz bucaqdır”) xassəni də bilirdilər. √2 ədədinin çox yaxşı təqribi hesablamasını bilirdilər (1. 414222 

kimi). Tənliklərin həllində məchulları hərflərlə işarə etmək və tənlik qurub həll düsturunu tətbiq etmək qədim

və orta əsrlərdə tətbiq olunmurdu. Əvəzində Mesopotamiyalılar “uzunluq” və “en” kimi (şərtə görə en 

uzunluqdan böyük ola bilməzdi) həndəsi ifadələr işlədir, üçölçülü halda isə “dərinlik” terminini işlədir, lakin 

onların həndəsi mənasına uymadan hesabi-cəbri yolla tənlikləri həll edib bu “uzunluq”, “en” və “dərinliyi” 

tapırdılar. Onlar iki məchullu iki xətti tənlik sistemini də həll edirdilər (vərəsəlik paylarının müəyyən 

edilməsi kimi tətbiqi məsələlər belə tənliklər sisteminə gətirməklə həll edilirdi). Ümumi düsturlar mövcud 

olmasa da, ümumi qaydaların varlığı şübhə doğurmamalıdır. Mesopotamiyalılar sanki ədədlər üzərində 

hesablamaları və tənliklərin həllini həndəsədən daha çox sevirdilər, həndəsəyə sanki tətbiqi hesab kimi 

baxırdılar (Misirlilərdə, yəqin ki,  bunun tərsi doğru olub, həndəsə birinci yerdə idi). Lakin onlar həndəsi 

məsələlər də həll edirdilər; bəzi kanonik fiqurların həcmini və ya düzgün çoxbucaqlıların (3, 4, 5, 6, 7 

bucaqlı) sahəsini, eləcə də bu sahənin çoxbucaqlının tərəfinə nisbətini hesablaya bilirdilər. 

Aristotel riyazi fəaliyyəti iki səbəblə izah edirdi : ehtiyac (tətbiq!) və nəzəri bilikləri inkişaf etdirmək üçün 

sərbəst vaxt (yəni zəka macərası!). Mesopotamiya riyaziyyatının inkişafında hər iki səbəbin rol oynadığı 

görünür (orada bir sıra tətbiqlə bağlı olmayan, sadəcə ümumi maraq daşıyan məsələlərə baxılırdı).

Misir təqvimi

Misir təqvimi əslində bütün bəşər tarixində ən ağıllı təqvimdir 

(

O. Neugebauer, səh. 92

).

 İl hər biri 30 gün olan 

12 aydan və ilin axırında əlavə olunan 5 gündən ibarət idi (bu beş günü yunanlar epaqomen  = “ilin üstündə 

olan” adlandırmışdılar). 

Mendeleev Rusiyada Misir təqviminin qəbul olunması tərəfdarı idi! 

Babillilərin və 

yunanların ay təqvimləri, eləcə də yunanların siyasi liderlərdən asılı olan təqvimləri mürəkkəb və əlverişsiz 

idi. Misir təqvimində  astronomiya və hesab bir-birinə qovuşmuşdu.  

Günün 24 bərabər saata və bir saatın 60 dəqiqəyə bölünməsi də Misirlilərdən gələn bölgünün Ellin-Babil 

modifikasiyası nəticəsində bərqərar oldu. Misirlilərdə əvvəlcə 12 gündüz və 12 gecə saatları vardı (daha 

əvvəlcə daha fərqli olub), bu saatlar da bir-birindən fərqli idi; gecə və gündüz saatları bir-birindən fərqlənirdi,

həmçinin gecə saatları öz aralarında, gündüz saatları da öz aralarında müxtəlif idi. 

Ilin 12 aya bölünməsini 

yeganə mümkün bölgü kimi qiymətləndirmək düzgün olmazdı. Mərkəzi Amerikada yaşayan Maya xalqında 

il 19 aya bölünürdü, onlardan 18 ayın hər biri 20 gün olub, qalan bir ay isə 5 gündən ibarət idi.

Astronomik il (təqribən 365, 25 gün) mülki ildən (365) fərqli idi. Bu səbəbdən hər dörd ildən bir mülki il 

astronomik ildən bir gün əvvəl başlayırdı. 1460 astronomik il (buna Sirius dövrü deyilir) 1461 mülki ilə 

bərabər idi. 1460 ildən sonra hər iki növ il üzrə yeni il günü (ilin başlanğıcı) üst-üstə düşürdü (1460 · 0,25 = 

365). Qədim Misirdə parlaq Sotis (Böyük köpək bürcündə yer alan Sirius) 70 günə yaxın bir müddətdə “yoxa

çıxır” (əslində Günəş doğanda çıxır və buna görə də görünmür) və yenidən yayda gecə-gündüz bərabərliyi 

ərəfəsində Günəşin çıxmasından həmən əvvəl görünürdü (buna Siriusun “heliak” doğuşu deyilir). Bu, kənd 

təsərrrüfatı üçün həyati vacib olan hadisədən - Nil çayının illik qabarma, daşma dövrünün başlandığından 

xəbər verirdi. Bu doğuşu yeni ilin başlanğıcı qəbul etmək təbii idi. Nilin sahillərindən çıxması bayram idi, 

məhsuldar lil və rütubət gəlirdi. Siriusun heliak doğuşu 365 gündən sonra yenidən baş verirdi. Qeyd edək ki, 

Misirin həyatında əsas yeri tutan Nil çayının uzunluğunu dəqiq bilirdilər; Qədim bir mətndə bu uzunluq 106 

itru (1 itru = 10,5 km), yəni həqiqətə uyğun 1113 km olaraq verilmişdir 

(Oçerki...M.A. Korostovtsev, səh 128).

Misirdə dini işlər üçün ay təqvimi də mövcud idi. Amma əsas il Günəş ili idi. Beləliklə ilin başlanğıcı (heliak 

doğuş) hər dörd ildən bir bir gün dəyişilirdi (rahib-astronomların məlumatı əsasında), yəni bütöv təqvim 

sürüşkən idi. Təqvimi daşınmaz (tərpənməz) etmək cəhdləri olurdu, lakin bu yalnız m.ö. 26-cı ildə baş verdi

.

Misirlilər ekliptikaya paralel bir qədər cənubda 36 “dekan” (ulduz və ya ulduzlar toplusu) müəyyən 

etmişdilər. Hər biri ekliptikanın 10° -ni təmsil edən dekanlar mülki ilin 36 dekadasına uyğunlaşdırılmışdı (7 

günlük həftə əvəzinə 10 günlük dekada!). 

Mesopotamiyada astronomiya

Yeddi günlük həftə ölçüsünün əmələ gəlmə səbəbi olaraq yeddi hərəkət edən səma cismi – Günəş, Ay və 

görünən 5 planet göstərilir, həftənin hər bir günü o allahlardan birinin şərəfinə adlandırılmışdı (bu, ən qədim 

zamanlarda Babilistanda baş vermiş və oradan da digər yerlərə, Misirə, Roma`ya yayılmışdı). Babilistanda 

günəş allahı – Şamaş (ədalət keşikçisi), Ay allahı Sin idi, Merkuri (Qud – ud) Nabo allahın, Venera (Dil-bat) -

İştar, Mars (Zalbatan) – Nerqal (taun, bədbəxtlik rəmzi idi), Saturn (Saq-uş) – Ninib, Yupiter – Marduk 

(xoşbəxtlik rəmzi) allahın ulduzları idi. Sevgi ilahəsi İştar, göylərin bu gözəl (və parlaq) xanımı axşam və 

səhər bəlli qayda-qanunla səmada görünürdü.Bu yeddi səma cisminin hərəkətləri əsasında astroloji 

proqnozlar verilir, ölkədə nələr baş verəcəyi söylənilirdi 

(Pannekuk, səh.40 və 37-48). 

Babillər həftənin axırını 

nəs hesab edir, uğursuzluq və bədbəxtlik gətirə bildiyini söyləyir və bu səbəblə həmin gün işləmirdilər. 

Misirlilər, sonra Romalılar istirahət və ya dini bayramları 6, 7, 5-ci günlərə salırdılar.

.

Səmanın təqvimdə oynadığı həlledici rola misal olaraq İngiliscədə həftə adlarının mənşəinə baxaq. Sunday = 

Günəş günü, Monday = Ay günü, Tuesday = Mars günü (Marsa Tiw allah qarşı qoyulurdu), Wednesday = 

Merkuri günü (Merkuri = Woden), Thursday = Yupiter günü (Yupiter = Thor), Friday = Venera günü (Venera 

= Frig) və Saturday = Saturn günü deməkdir. Bu günkü əsas Avropa dillərində (Alman, İngilis, Fransız, ...) 

günlərin adı belədir (Roma-Latın mədəniyyəti! Məsələn, ruslarda belə deyil).

Babilistan astronomları Günəşin batma müddətinin (Günəş dairəsinin aşağı hissəsinin üfüqə toxunması ilə 

onun yuxarı hissəsinin üfüqdə yoxa çıxması) iki dəqiqə, yəni bir günün - 24 saatın 1/720 hissəsi qədər 

sürdüyünü müşahidə etmiş və nəticədə Günəş diametrinin 360°/720 = (1/2) ° olduğunu tapmışdılar. 

Misirdə, xüsusilə də Babilistanda ulduz və planetlərin uzunillik, çoxəsrlik müşahidələri bir çox 

qanunauyğunluqları kəşf etməklə nəticələnmişdi (bunlardan bəziləri Hindistan və Çində də kəş olunmuşdu). 

Babilistanda səma cisimlərinin hərəkətindəki dövriliyi, təkrarlanmanı əsas götürərək hadisələri ədədi-hesabi 

üsullarla anlamağa və əvvəlcədən görməyə çalışırdılar, deyəsən onlarda həndəsi modellər olmayıb.  

Bürclər

Qədim zamanlıarda səma bütövlükdə parlaq ulduzların ətrafındakı ulduzlar toplusu - bürclər şəklində təsvir 

olunub öyrənilirdi. Şəhərdə küçə və küçədəki ev nömrəsi ilə dəqiq ünvan müəyyən edildiyi kimi, Səmada 

bürclər və onda müəyyən qaydada yer alan ulduzu göstərməklə “gəzib-dolaşmaq” mümkündür. Çox zaman 

bürclərdəki parlaq ulduzları müəyyən xəyali xətlərlə birləşdirməklə bürcləri bütövlükdə müəyyən heyvan 

(gerçək və ya əfsanəvi) şəkli ilə eyniləşdirdilər. Bugünkü bürc adlarının əksəriyyəti yunanca səslənsə də, o 

adların əksəriyyəti yunancaya Babilistandan keçmişdi, daha doğrusu bürc adları əsasən yunancaya tərcümə 

edilmişdi (bunlar şimal yarımkürəsində görünənlərə aiddir, cənubdakılar əsasən yeni dövrdə, 17 və 18-ci 

əsrlərdə avropalılar tərəfindən ad alıblar!). 

Müasir elmdə göy qübbəsi tamamilə bürclər arsında “bölüşdürülmüş” (yaxındakı ulduzları da uyğun bürcə 

aid etməklə) və bürcə daxil olan ulduzlar hərf və ya rəqəm işarəsi –adı almışlar (məsələn, Riqil Sentavrın adı 

“α Centauri”dir). Bürclərin bugünkü adı və sərhədləri 1922-ci ildə Beynəlxalq Astronomik Birliyin 1-ci 

qurultayında qəbul edilib. Bu qərara görə göy qübbəsi 88 bürc arasında bölüşdürülüb, onlardan 31-i səma 

ekvatorundan şimalda, 48-i cənubda və 9-u hər iki yarımdairədə yerləşir.

Bütün göy qübbəsi sanki gözümüzdən və dünyanın qütbü - polyusu adlanan tərpənməz səma nöqtəsindən 

keçən xəyali ox ətrafında müntəzəm şəkildə fırlanır –bu görüntüdür, əslində isə bu, Yerin öz oxu ətrafında 

dövr etməsi nəticəsində baş verir. Bu dövretmədə bürclər də, əsas şəkli çox pozmadan, hərəkət edir, dönürlər. 

Günəş və Ayın hərəkətləri

Ay Yer ətrafında dövr edərkən müxtəlif şəkillər (səfhələr) alır. Ay bir-iki gün “yoxa çıxdıqdan” sonra 

(məsafəcə Günəşə yaxın olduğundan görünmür) Günəş batarkən batma nöqtəsinin yaxınlığında (qərbdə) 

qabarıq tərəfi Günəşə doğru yönəlmiş nazik oraq (hilal) şəklində görünür. Bir həftə ərzində Günəş batan 

yerdən sola uzaqlaşa-uzaqlaşa yarımdairə (hilal) şəklini alır. Daha bir həftə ərzində Ay Günəşlə əks tərəfə 

keçir və tam dairə şəklini alır; buna dolu ay (bədr) deyirlər (gözəlin hüsnünü tərənnüm edən şairlər onu on 

dörd gecəlik Ay`a bənzədirlər). 3-cü həftə Ay Günəşə o biri tərəfdən –şərqdən yaxınlaşmağa başlayır, yenidən

yarımdairə şəklini alır (bu dəfə sağ tərəfdən kəsilə-kəsilə) və nəhayət, 4-cü həftədə nazik oraq (hilal) şəklinə 

düşüb qabarıq tərəfi Günəşə doğru yönəlir; bu, Günəş doğmazdan əvvəl görünür və Ay bir-iki gün içində 

səhər Günəşin şüaları altında sanki əriyib “yoxa çıxır”. Sonra “Yeni Ay” əmələ gəlir və hər şey təkrar olunur. 

 Şəkillər

Bu dövrə, “yeniləşmə” təqribən 29 gün yarım çəkir. Bu qədim dünyada Ay təqviminin əsasında dayanan Ayın

Yer ərtafında tam dövretmə vaxtıdır. Bu səbəblə bir çox dillərdə səma cismi-Ay və zaman ölçüsü ay 

(təxminən otuz gün) eyni kəlmə ilə ifadə olunur.

Günəş və Ayın dövr etdiyi zolaq Zodiak adlanır (yunanca zodiakos kyklos = heyvanlar dairəsi 

ifadəsindəndir). 12 zodiak bürclərindən on biri heyvan adı daşıyır, tərəzi bürcü istisnadır. Zodiak bürclərini 

xüsusi işarələrlə (Zodiak işarələri ilə) təsvir edirlər. Günəş hər Zodiak bürcü ərazisini təqribən bir ay ərzində 

keçir. Bürclərin yunanca adları Zodiak işarələrinin Babilistandan götürüldüyünü göstərir.

Ay səma boyu qərbdən şərqə doğru hərəkət edir və müəyyən bürclərdən keçərək tam dövr edir. Günəş də 

bürclər boyu, amma Aya nisbətən çox yavaş,  qərbdən şərqə doğru hərəkət edir və bir il ərzində əvvəlki 

vəziyyətinə qayıdır. Gündüz ulduzlar görünmür, lakin Günəşin doğması və batması vaxtı, eləcə də Günəş 

tutulması zamanı bürclərə görə bu dəyişmə, bu hərəkət müşahidə oluna bilir.   

Günəş və Ayın tutulmaları

Günəş və Ayın tutulmaları qədimdə astronomiyanın ən əsas hadisələrindən biri hesab olunub. Müşahidələr 

göstərmişdi ki, Ay ancaq dolu ay zamanı, Günəş isə yeni ay zamanı tutula bilər. Bir müddət (təqribən 18 il 11 

gün 7 saat 42 dəqiqə) keçdikdən sonra Günəş, Yer və Ayın qarşılıqlı vəziyyəti təkrarlanır. Bu vaxt tutulmaları 

əvvəlcədən xəbər verməyə kömək edir. Babilistanda (xaldeylər) bu vaxtı “Saros” adlandırmışlar, onu nə 

dərəcədə dəqiq bildikləri isə mübahisəlidir. 

Ay tutulması Ayın Yerin kölgəsindən ibarət konusa düşməsidir. Bu zaman Günəşlə üz-zə duran tam (dolu) Ay 

və onun tutulması Yerin bütün kölgəli (yəni gecə) tərəfində müşahidə olunur. 

Ay tutulması (tam, qismən, yarımkölgə) – Şəkil

Günəş tutulması isə Ayın yerdən görünməyən hissəsinin Günəşi örtməsidir. Bu zaman Günəş tutulması yalnız

Ayın kölgəsinin yerə saldığı dar zolaqda müşahidə olunur. 

Şəkil

. 

Dəqiq hesablama ilə Yer kürəsinin ixtiyari 

nöqtəsində Günəş tutulmasının nə vaxt baş verdiyini əvvəlcədən bilmək olur. Bu, xüsusi halda tarixi 

xronologiya üçün çox vacibdir. Herodot yazıb ki, Midiya və Lidiyalılar arasındakı savaş zamanı Günəş tam 

tutulmuşdu. Tarixçilər dəqiq vaxtı müəyyən edə bilmir, m.ö. 626-cı il və m.ö 583-cü il arasında 

dayanmışdılar. Bu Günəş tutulması m.ö. 585-ci il May ayının 28-də baş vermişdi!! 

Şəkil: Ay və gün tutulmalarının vahid sxemi (3 səma cisminin qarşılıqlı vəziyyəti...)

Ay Günəşə nisbətən yerə təxminən 400 dəfə yaxındır və Ayın diametri Günəşinkindən təxminən 400 dəfə 

azdır. Buna görə Günəş və Ay yerdən təxminən eyni böyüklükdə görünür. 

Planetlər

Beş səma cisminin Zodiak bürcləri içində daima öz yerini dəyişdiyi çox-çox qədimlərdən məlumdur. 

Yunanlar onları planet (planetes = gəzəyən, planetes aster = gəzəyən ulduz, latınca planeta) adlandırdılar. 

Planetlər parlaq ulduzlara bənzəyirlər, lakin “tərpənməz” ulduzlardan fərqli olaraq onlar yerlərini daima 

dəyişir - bir zodiak bürcündən digər qonşu bürcə doğru hərəkət edirlər. Merkuri və Venera Günəşə yaxın 

bürclərdə olur, Mars, Yupiter və Saturn isə yaxında da, uzaqda da, hətta Günəşdən tam əks tərəfdə də 

görünürlər. 

Planetlərin hərəkətinin öyrənilməsi astronomiyanın inkişafında həlledici rol oynayıb. Astroloqlar (onlar həm 

də astronomlar idi) planetlərin  zodiak içində vəziyyətinə görə insanın anadan olduğu tarixlə bağlı və insan 

həyatının digər mühüm məqamlarına aid horoskoplar düzəldir, insanın gələcəyindən xəbər verir, “uğurlu” və 

“uğursuz” günləri, vaxtı müəyyən edirdilər.

Planetlər əsasən qərbdən şərqə doğru hərəkət etsələr də, bəzən sanki göydə dayanır, sonra qısa müddətdə 

geriyə - qərbə doğru qayıdır, sonra isə dönüb yenə şərqə doğru yoluna davam edir. Başqa sözlə, planet 

qərbdən şərqə doğru hərəkətində geriyə boylanaraq “düyün vurmağı” və ya “ilmə salmağı” da unutmur, 

hərəkətində retroqradlıq var. Qədim dünyanın astronomları bu məsələni anlamaq üçün böyük zəhmət çəksələr

də, yunanlar nəzəri/həndəsi modellər qursalar da, doğru izah yalnız heliosentrik sistem vasitəsilə verilmişdir. 

Mesopotamiyada Ay təqvimi və Günəş ili

Qədim Babilistanda tapılmış cədvəllər ay təqvimi ilə verildiyindən o dövrün (Hammurapi) xronologiyasını bu

günkü təqvimə əsasən müəyyən etmək olur (hələlik məlum olan ən qədim astronomik mətnlər B.E.Ə. 17-ci 

əsrə aiddir) Assuriya dövründə astronomlar öz müşahidələrini sistematik şəkildə yazırdılar. Ptolomey 

Nabonassar

 

zamanındakı (m.ö. 847-ci ildən sonra) ay tutulmaları haqqında məlumatlara malik olduğunu 

söyləyir. M.ö. 500-cü illərdən sonra müşahidələrin və astronomik nəzəriyyənin riyazi əsasa dayandığı güman 

edilir (O. Neugebauer). 

Ay təqviminin (“Ay ayı” = 29,53059 gün, yəni Ayın Yer ətrafında bir tam dövretmə müddəti) Günəş ilinə 

(365, 24220 gün) uyğunlaşdırılması, onlar arasındakı dəqiq əlaqənin müəyyənləşdirilməsi astronomiyanın 

əsas məsələlərindən biri olmuşdur. Ay “hesab”ının Günəş “hesab”ına necə “yerləşdirilməsi” mühüm 

sayılmışdır; yəni elə m və n saylarını tapmaq lazımdır ki, 

                            m × (”Ay ayı”) = n × (Günəş ili) 

olsun (mümkün qədər böyük dəqiqliklə). Bu sistemə interkalyasiya deyilir. 12 Ay Ayı, yəni bir Ay ili  354, 

3671 gündür, bu, bir Günəş ilindən təqribən 11 gün qısadır. Üç Günəş ili ərzində Ay təqvimi Günəş 

təqvimindən təqribən 33 gün geri qalır. Bu vəziyyətdən çıxmaq üçün üç ildən sonra növbəti ilə bir ay,yəni 13-

cü ay əlavə etmək olar. Lakin illər çox keçdikcə bu təqribi uyğunlaşdırma yeni xətalar verir, bu səbəbdən 

uyğunlaşdırmanı üç ildən bir deyil, daha uzun müddətli zamanı nəzərə alaraq etmək lazım gəlirdi.Məsələn, m

=235 və n = 19 (19 illik düzəliş) sayları bu şərtlərə yaxşı cavab verir: 

       235 × (”Ay ayı”) = 6939, 69 gün və  19 × (Günəş ili) = 6939, 60

Bu cür təqvimdə 19 ilin 7-də 13-cü ay əlavə edilirdi, yəni 12 ilin hər biri 12 “Ay ayı”ndan, 7 ilin hər biri isə 

13  ”Ay ayı”ndan ibarət qəbul olunurdu (12·12 + 7·13 = 235). Qədim dövrdə (təqribən m.ö. 1800 - m.ö. 400) 

Zodiak hər biri 30 dərəcə olan 12 hissədən ibarət olub Günəş və planetlərin hərəkətini təsvir etmək üçün əsas 

bölgü idi. Bu, Ay-Günəş təqvimi idi.

Yəhudilər və ərəblər İslamdan xeyli əvvəl bənzər sistemdən,Ay-Günəş təqvimindən istifadə edirdilər (əl-

Biruni). Lakin hicrətin doqquzuncu ili Məhəmməd peyğəmbər bu sistemi ləğv etdi (hicrətin 9-cu ili; 

mümkündür ki, yəhudilərdən fərqli olmaq üçün). Hal-hazırkı İslam təqvimindəbir “islam ili” 12 “Ay 

ayı”ndan ibarət olub 354 günə bərabərdir (29,5 × 12 = 354). Bu təqvimdə təkrarlamalar (məsələn fəsillər) 

33 ildən sonra başlayır; 33 Ay ili təqribən 32 Günəş ilinə bərabərdir, 33 Ay ili=11.682 gün, 32 Günəş 

ili=11.688;yəni 33-cü Ay ili tamamlandıqdan 6 gün sonra 32 Günəş ili tamamlanmış olur. Beləliklə, bu 

hadisə 60, 875 dəfə (365,25 : 6) təkrar olunduqdan sonra, yəni 33× 60,875=1986,875 (2008, 875?) Ay 

ilindən sonra daha bir Günəş ili əlavə əmələ gəlir).

Əslində Babilistan təqvimi Ay təqvimi idi; burada “ay” axşam başlayırdı – Günəş batandan sonra yeni Ay 

hilalı/aypara yenidən görünəndə. Hammurapi dövründən işlənən ay təqvimi (29 və 30 günlük 12 ay və 354 

gündən ibarət) təqribən m.ö. 2-ci əsrdən başlayaraq 19 illik silsiləyə malik Ay-Günəş təqvimi ilə əvəz olundu.

İlk 12 ilin hər biri 12 aydan, sonrakı 7 ilin hər biri isə 13 aydan ibarət idi. 

Yunan sivilizasiyası Şərqdən bəhrələnir...

Qədim yunan elminin Şərqdən bəhrələndiyi şübhə doğurmur. Elm əvvəlcə məlum elmi nəticələrin 

mənimsənilməsindən başlayır. Qədim Yunan elmi və mədəniyyətinin çiçəkləndiyi dövrdən çox-çox əvvəl 

Şumer, Babilistan, Misir elmi və mədəniyyəti böyük uğur qazanmışdı. Yunanların mənimsəməsi üçün əsas 

yer (yaxın yer, qonşu) Misir və Babilistan, həmçinin İran (İran vasitəsilə Hindistan?) idi. Pifaqorun, Falesin 

və digər yunan mütəfəkkirlərinin şərqə səyahətləri, şərqdən öyrəndikləri haqqında yunan tarixçi və filosofları 

dəfələrlə açıq yazmışlar. Anaksimandr, Heraklit və Demokritus kimi filosofların da Şərqdən bəhrələndikləri 

qəbul olunmuşdur (Demokritus özü Asiya və Afrikanı ən çox gəzən, öyrənən filosof olduğunu deyirdi). Misir

elmi, Misir bilik və bacarığı, həmçinin Babilistan, Assiriya və İran haqqında yunanlar (məsələn, Herodotus) 

xüsusi hörmətlə danışmış, Babilistan riyaziyyatçıları və astronomlarının, Misirli həkim və mütəfəkkirlərin 

adlarını çəkmişlər (bəzi Romalı müəlliflər də). Herodotus Misir təqviminin (il hər biri 30 gündən ibarət 12 

aydan və ilin sonunda əlavə olunan beş gündən ibarətdir) üstünlüyü, Misirdə həndəsənin kəşfi və Babil 

astronomiyasının gücü (Günəş saatı-Sundial/gnomon və gündüzün 12 saata bölünməsi) haqqında yazır

 

(Herodotus. Histories, II.3 and II.109 at Project Gutenberg (translation by George Campbell Macaulay)

. 

M.L. West`in 

əsərləri bu barədə ən etibarlı qaynaq sayıla bilər

 

(1. M.L. West. Early Greek Philosophy and the Orient. Oxford 

University Press, 2001; 1971-də yazılmışdır. 2. M.L. West. The East Face of Hellicon. West Asiatic Elements in Greek Poetry 

and Myth. Oxford University Press, 1997).

 

M.L. West`ə görə mədəniyyət, bütün qaz formalarında olduğu kimi, 

daha sıx olduğu yerdən daha seyrək olduğu yerə yayılır. Latın həyatı və düşüncə dünyası yunansız necə 

təsəvvür edilməzdirsə, yunan həyatı və düşüncəsi də Şərqsiz təsəvvüredilməzdir. Yunanıstanda yazı, təqvim 

və astronomiyanın, musiqi alətləri, zinət və dəbdəbənin, saray qayda və mərasimlərinin, din, mif və 

əfsanələrin, tibbin, Sokratöncəsi fəlsəfənin əmələ gəlməsində Şərq təsiri çox böyükdür. Bununla yanaşı yunan

və hellinist elmi və mədəniyyətinin, riyaziyyat, astronomiya, fəlsəfə və tibbin inkişaf edib ən yüksək 

səviyyəyə gəlib çatması məhz yunan düşüncəsi, yunan səyidir. Biliklərin nəzəri müddəalarla 

sistemləşdirilməsi, riyaziyyatın aksiomlar və ciddi deduksiya üzərində qurulması və fəlsəfə özü yunan 

məhsulu, yunan əsəridir. Misir tibbi müalicə üsulları (yaranı tikmək, şişləri kəsmək üçün iti bıçağı/lanseti 

qızdırmaq,  sınıqlara ağac çubuqlar bağlamaq,...) yunanlara keçdi, elmi bazası gücləndi, Galen ilə zirvəyə 

çatdı. Martin Bernal “Black Athena” adlı (digər mütəxəssislər tərəfindən ziddiyyətli qəbul edilən)3-cildlik 

əsərində yunan sivilizasiyasının yaranmasında Misir-Babilistan və ümumiyyətlə, Afro-asiya köklərini 

həlledici sayır 

(1. Black Athena: Afro-Asiatic Roots of Classical Civilization: The Fabrication of Ancient Greece, 1785-1985.

Vol. 1.  Free Association Books, 2004. 2. Black Athena: Afro-Asiatic Roots of Classical Civilization: The Archaeological and 

Documentary Evidence. Vol. 2. Free Association Books, 1991. 3. Black Athena: The Afroasiatic Roots of Classical Civilization,

Volume 3: The Linguistic Evidence. Free Association Books, 2006). 

Mesopotamiya qaynaqlı miflərin Hessiod`un 

“Teoqoniya”sında yazılanlarla çox yaxınlığı aydın olmuşdur (H.C. Güterbock).Yunanlara Şərq təsiri 

barədəWalter Burkert`in çalışma və fikirləri akademik dairələrdə yaxşı qəbul olunmuşdur:

Walter Burkert.  The 

Orientalizing Revolution: Near Eastern Influence on Greek Culture in the Early Archaic Age.Harvard University Press, 1998. 

Həmçinin bax

:

 Arnaldo Momigliano. Alien Wisdom: The Limits of Hellenization. Cambridge University Press, 1990.

İslam riyaziyyatçıları riyazi mətnlərdə hind-ərəb rəqəmlərindən, astronomik cədvəllərdə isə həm hərf, 

həm də rəqəmlərdən istifadə edirdilər. İbn Sina öz həyat tarixcəsində hind rəqəmlərini Misirdən gələn 

missionerlərdən öyrəndiyini qeyd etmişdi.