AZƏrba yca n mġLLĠ elm lər akadem ġyasi a. Bakixanov adina tarġX Ġnstġtutu
Yüklə 5,21 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Sənayenin digər sahələrinin bərpası.
- Kənd təsərrüfatı.
- Ġctimai-iqtisadi ukladlar nisbətində dəyiĢikliklər.
- SənayeləĢdirmə xətti.
- IV FƏS ĠL AZƏRBAYCANDA YENĠ DÖVLƏT QURUC ULUĞU
|
BAġA ÇATDIRILMASI
senayesinin bərpası prosesində baĢ lıca a mil te xn iki cəhətdən yenidənqurma, ən qabaqcıl texnikanın tətbiqi olmuĢdu. Texn iki cəhətdən yenidənqurma neft sənayesinin əsas sahələrini, o cü mlədən qazıma iĢini də əhatə etmiĢdi. KöhnəlmiĢ zərbə Ģtanq qazıma üsulu fırlama-qazıma üsulu ilə əvəz o lundu. Azərneftin rəhbərlərindən biri F.A.Rüstəmbəyov qeyd etmiĢdi ki, "biz neft sənayemizin in kiĢafını fırlama - qazımasın ın inkiĢafında görürdük". Hələ 1922-ci ildə Bakıda mühəndis M.A.KapelyuĢnikov fırlama -qazıma üçün ilk səmərəli mühərrik yaratdı (KapelyuĢnikov turboburu). Bu yenilik 1924-cü ildən neft sənayesində tətbiq olundu 221
. O vaxt F.A.Rüstəmbəyovun rəhbərliyi altında Suraxanıda turbobur üsulu ilə dünyada ilk neft quyusu qazıld ı. Fırlama üsulu ilə qazımanın xüsusi çəkisi 1927/28-ci ildə 81,8 faizə çatdı 222
. Qazımada turbin 109
üsulu da tətbiq edildi və artıq 1927/28-ci ildə bütün qazıma iĢlərin in 90 faizi fırlama və turbin üsulları ilə görülürdü. Bu üsulların mən imsənilməsi sayəsində qazıma iĢinin həcmi 1927/28-ci ildə 1923-cü ildəki 171,3 min metrdən 260,6 min metrə çatmıĢdı 223
. Neft quyularının istismarı sahəsində dartayçının ağır, az məhsuldar əməy ini əvəz edən dərinlik nasosu və komp ressorlar tətbiqilə neft quyuların ın yeni üsulla istismarına Bib iheybət, Suraxan ı və Sabunçu neft mədənlərində baĢlandı 224
. Ġlk dəfə 1923-cü ilin iyununda Bibiheybətdə tətbiq olunan bu üsulla oktyabr ayında 7 quyudan 25,5 min pud, 1925-ci ilin may ında isə 332 quyudan 3 milyon 812 min pud neft çıxarılmıĢdı 225
. Dərinlik nasoslarının tətbiqi neft hasilatı prosesinin geniĢ me xanikləĢdirilməsin in baĢlanğıcı oldu, minlərlə dartayçının ağır əl ə məyindən azad edilib iĢçi qüvvəsinə tələbat olan baĢqa sahələrə göndərilməsinə imkan yaratdı. Neft emalı istehsalı sahəsində yenidənqurma iĢinə 1927-ci ildə baĢlandı. Sənayenin bu sahəsi həm yeni müəssisələrin tikilməsi, "əm də köhnə zavodların yeni avadanlıqla tama milə təchiz edilməsi ilə inkiĢaf etdirilird i. SSRĠ-də ilk böyük borulu ağ neft-benzin zavodu, kü kürd turĢusu, karbit, yağ və krekinq zavodları 1927- 1928-ci illərdə Bakıda tikildi. Neftayırma sənayesi əvvəllər baĢlıca olaraq iĢıqlandırıcı ağ neft emalına yönəlmiĢdisə, artıq 1926-cı ildən etibarən benzin istehsalına daha çox diqqət verilir. Neftayırma istehsalı sahəsinə benzinin yerli mühəndislərin iĢləyib- hazırlad ıqları fasiləsiz təmizlən məsi üsulu tətbiq olundu. Bu, benzinin duru neft məhsullarından ayrılmasın ı xeyli artırmağa imkan verdi. Bunun üçün ölkənin özündə istehsal olunan müasir avadan lıqla
təmin
edilmiĢ ilk borulu ağ neft-benzin zavodunun iĢə salın masının böyük əhəmiyyəti oldu. Ġlk sovet trubçatkası (neft ayırmaq üçün mü xtəlif boru sistemindən qurğu - məsul red.) Montin adına zavodda (indiki Bakı neft sənayesi maĢınqayırma zavodu - məsul red.) ha zırlan mıĢdı. Kub (destillə et mə k və ya maye qaynatmaq üçün iri qazan - məsul red.) sistemin in trubçatka ilə əvəz edilməsi yanacağa xeyli qənaət etməyə imkan yaratdı. 1920-ci ilə nisbətən neftayırma sənayesinin məhsulu 1928-ci ildə 2,8 dəfə, o cü mlədən sürtkü yağları istehsalı üç dəfədən çox artmıĢdı 226 .
texn iki yeniliklərlə tanıĢ olmalarına imkan yaratdı. O vaxt Azərneftin mütəxəssisləri və ixtisaslı fəhlələrdən ibarət bir qrup 1924-cü ildə tanın mıĢ neft ustası Quliyev Pirinin baĢçılığı ilə ABġ-a - Pensilvaniya və Kalifo rniya Ģtatlarına ezam ed ild i. Onların arasında buruq ustası, yeddi mədən maĢinisti, həmçinin çilingər, tikinti fəhlələri və baĢqaları var idi 227
. 110
Sənayenin elektrikləĢdirilməsi zaman ı mədənlərə xüsusi diqqət yetirildi. Bibiheybət, Suraxan ı, Sabunçu mədənlərində yeni elektrik motorları quruldu. Mədənlər 1920/21 -ci ildə 765 ədəd 228 ,1925/26-c ı I il sentyabrın sonunda isə 3371 ədəd elektrik motoru almıĢdı 229
və beləliklə , mədənlə rdə iĢlənən bu xar enerjisi ucu z e lektrik enerjisi ilə əvəz edildi. Artıq 1925-c i ilin sentyabrında Azərbaycanda hasil edilmiĢ bütün neftin 87,1 faizi elektrik enerjisi ilə çıxarılmıĢdı. 1928-ci ilin əvvəllərində istismarda olan neft quyuların ın 96,1 faizində ele ktrik motorları iĢləyirdi 231
. SəmərələĢdirmənin gediĢində Azərneftin təsərrüfatı inkiĢaf edir, qaz istehsalı və istifadəsi artırdı. Neftin bu xarlan ması və qaz a xının ın qarĢısını a lmaq üçün neft quyularının qapalı istismarına baĢlandı. Ġnqilaba qədər qaz ancaq qaz quyularından hasil edilirdi, sovet dövründə isə əsas yeri fontan quyularından püskürən qaz tuturdu. Bunun sayəsində qaz istehsalı 1920/21-ci ilə nisbətən 1925/26- cı
ildə yeddi dəfədən ço x artdı. Texn iki yenidənqurma neft hasilatını da 1927/28-c i ildə xey li art ıraraq onu 7 milyon 573,8 tona, baĢqa sözlə 1913-cü il səviyyəsinin 102,6 faizinə çatdırmağa imkan verd i 232 .
tona qaldırdı 233
. Neft sənayesinin bərpa edilməsində xid mətlərinə görə 1925 -ci ilin may ında Azərbaycan MĠK Rəyasət Heyəti 16 nəfər Bakı neftçi - fəh lə və mühəndisini A zərbaycan SSR-in Qırmızı Bayraq ordeni ilə təltif etdi. On ların arasında Sabunçu çilingəri DadaĢ Dəmir oğlu, Bibiheybət tormo zçusu Qara Mirzə Sadıq, Suraxanı qazmaçısı Qaflan, neftayırma fəhlələri Oskokin və Əli Xudat, Ramana dülgəri Vavilov, Binəqədi maĢinisti Rakov, mühəndis MA.KapelyuĢnikov var idilər 234 . Eyni zamanda SSRĠ MĠK-in qərarı ilə Azərneftin 11 rəhbər iĢçisi, o cümlədən Azərneftin rəisi A.P.Serebrovski, onun müavin i M.V.Barinov və F.A.Rüstəmbəyov da Qırmızı Əmək Bayrağ ı ordeni ilə təltif olundular 235
. SSRĠ M ĠK F.A.Rüstəmbəyova xüsusi müraciətlə qeyd edirdi ki, o, "Respublikalar Ġttifaqının neft təsərrüfatın ın xeyli yaxĢ ılaĢdırılmasına səbəb olmuĢ buruq qazıma, neft çıxarılması və emalın ın səmərələĢdirilməsi iĢinin yorulmaz rəhbəri, dövlət maraqların ın və Azərneftin maliyyə qüdrətinin dəyanətli və ardıcıl qoruyucusudur" 236 .
nin xalq təsərrüfatı üçün çox əhəmiyyətli id i. 1925-ci ildə neft sənayesinin məhsulu ZSFSR sənayesinin bütün ümumi məhsulunun yarısını təĢkil ed ird i. Ölkənin baĢlıca yanacaq bazası olan Bakı bütün Ġttifaqda istehsal olunan neftin 67 fa izin i verird i 237 .
111
Bakı neft mədənlərinin d irçəldilməsi nəinki bütün ölkəni duru yanacaqla təmin etməyə, eyni zamanda külli miqdarda gəlir gətirən neftin ixracının fasiləsiz artmasına imkan yaratdı. 1924/25-ci ildə Bakı neftin in ixracı 1913-cü ildəki səviyyəni ötdü. Neft məhsullarının ixracı ö z xüsusi çəkisinə görə SSRĠ-nin ümu mi ixracatında birinci yeri tuturdu 238 . Yalnız 1924/25-ci ildə neft ixracından əldə edilən 65,4 mln manat xalis gəlirin 239
38,5 mln manatı A zərbaycan neftinin payına düĢürdü 240 .
respublikanın ehtiyacı üçün cüzi "pay" ayrılırd ı. Belə ki, 1923-3 ildə Azərbaycan SSR XKS-nin sərəncamında qalan və respublika büdcəsinə daxil o lan neft fondu neft istehsalının cəmi on faizini təĢkil edirdi 241 . Azərbaycanın neft məhsullarının satıĢından əldə
edilən gəlirdən respublika büdcəsinə ayrılan payın azlığı onun xalqına qarĢı ədalətsizlik idi. N.Nərimanov Moskvaya göndərdiyi məktub və teleqramlarında dəfələrlə belə vəziyyətin dəyiĢməsini tələb etmiĢ, hər vasitə ilə
respublika büdcəsinə ayrılan məbləğin artırılmasına çalıĢmıĢdı 242
, Lakin bu məsələlərin həllinə Azərneftin Ģovinist ruhlu rəhbərliyi heç bir maraq göstərmir, əksinə bir növ mane olurdu. N.Nərimanov A.P.Serebrovskinin diktator, amirlik hərəkətlərini tənqid edərək göstərirdi ki, o, "Azərnefti monarxiyaya çevirmiĢdir" 243 . A.Serebrovskinin və onun silahdaĢlarının ayrı-seçkilik yaradan rəhbərlik xətti Azərbaycan neftçilərinin çox vaxt haqlı narazılığına səbəb olsa da, Mərkəzi də təmin etdiyi üçün dəyiĢməz qalırdı.
ixtiyarında olan sənaye sahələrinin bərpası 1926/27-ci ildə əsasən baĢa çatmıĢdı. Dağ-mədən sənayesi həyata qaytarılmıĢ, Gədəbəy misəritmə zavodu, Çirakidzor kükürd-kolçedanı mədəninin fəaliyyəti geniĢlənmiĢdi 244 . Naxçıvan duz mədənlərində istehsal prosesi me xanikləĢdirilmiĢ 245
, duz çıxarılmasının 1921-ci ildəki 222,8 min pud göstəricisi 1926-cı ildə 1 milyon 800 min puda qədər artmıĢdı 246 .
zavodu bərpa olunmuĢ, hər ay neft sənayesi üçün zəruri olan 20 min çəllək sement verməyə baĢlamıĢdı 247 .
beĢ baramaaçma zavodu iĢləyirdi 248
. Eyni za manda 1925/26-cı ildə 33 min adamın çalıĢdığı xırda kustar istehsalı da bərpa olunurdu. Kustar sənaye məhsulu artaraq 30 milyon manat dəyərinə çatdı 249 . Bununla belə xırda kustar istehsalının kooperativləĢdirilməsi üçün görülən tədbirlərin əhəmiyyəti də az olmadı. 1924-cü il iyunun 17-də hökumətin dekreti ilə xirda kustar istehsalçılara birlik, Ģirkət və artellərdə birləĢmək hüququ verildi 250
. 1925-ci il sentyabrın 30-da Azərbaycan SSR Ali Ġqtisadi AXTġ yanında 112
kustar kooperasiya birliyi yaratdı. Kooperayanın məqsədi kustar istehsalını inkiĢaf etdirmək və sosialist bölsməsinə qoĢmaq idi. Beləliklə, 1925/26-cı ildə Azərbaycanda 5 milyon manatlıq məhsul istehsal edən 4 min kustar kooperativləĢdirildi. 251
Kustar istehsalın mühüm sahələrindən biri olan xalçaçılıq xeyli zəifləmiĢdi. 1913-cü ildə toxunmuĢ xalçaların sayı 108 mindən çox olmuĢdu. Bu rəqəm 1924- 1925-ci ildə isə 161-ə enib 670 dəfədən çox azalmıĢdı. Çünki Azərbaycanın bütün qəzalarında kütləvi xarakter daĢıyan bu xalq sənətinin tam bərpasına Ģərait yaradılmırdı 252 .
Məsələn, daĢ duz çıxarılması 1913-cü il səviyyəsinin 315 faizini, kükürd kolçedanı 354 faizini, tütün məhsulları 325 faizini, pambıq ipliyi 146 faizini, bez parça 150 faizini təĢkil edirdi 233
. Azərbaycanda bir çox sahələr isə 1925/26-cı ildə 1913-cü il səviyyəsinə yaxınlaĢmaqda idi. Sement istehsalı 1913-cü il istehsalının 91 faizini; pambıq təmizlənməsi 80 faizini təĢkil edirdi 254
. Lakin bəzi sənaye sahələri isə müharibədən əvvəlki səviyyədən xeyli geri qalırdı. Barama toxumu tədarükü 1913-cü ildəkinin 30,6 faizini, ipəkəyirmə 27,4 faizini təĢkil edird i. Xalq təsərrüfatı dirçəldikcə Azərbaycanın senzli sənayesinin ümumi məhsulu da artaraq 1925/26-cı ildə 86,6 faiz 255 təĢkil etdi. 1924/25-ci ildə respublikanın senzli sənaye sahəsində olan 121 dövlət müəssisəsinin istehsal etdiyi məhsulun dəyəri 231,5 mln manat, 1925/26-cı ildə isə 323 mln manat id i 256 .
sənayedə ümumi məhsul artımının kənd təsərrüfatında ümumi məhsul artımının üstələməsi idi 257 . 1927/28-ci ildə respublikanın bütün xalq təsərrüfatı məhsulunda sənayenin payı 70,7 faiz, kənd təsərrüfatının payı isə 29,3 faiz olmuĢdu 258
. Kənd təsərrüfatı. Azərbaycanın kənd təsərrüfatının bərpasında irəliləyiĢ əldə olundu. 1921-1925-ci illərdə əkin sahəsi 500 min desyatindən 966 min desyatinə çatdırıldı 259
. 1925/26-cı ildə respublika kənd təsərrüfatında məhsuldarlıq müharibədən əvvəlki səviyyənin 80,2 faizi 260 , 1926/27-ci ildə isə 105 faizi 261 qədər
oldu. Ümumi əkin sahəsində pambıqçılığın keçmiĢ xüsusi çəkisinin bərpasının mühüm xalq təsərrüfatı əhəmiyyəti var idi, 1925/26-cı ildə pambıq əkini sahəsi 1913-cü il səviyyəsinin 97,2 fa izini 262
, toplanmıĢ məhsulun isə 80,2 fa izin i 263
təĢkil ed irdi. Pambıq əkini sahəsi 1921 -ci ildə ümu mi əkin sahəsinin 0,9 faizini təĢkil edirdisə, 1926-
ci ildə 9,7 faizə çatdı 264 .
kəndlilərin taxıl və zəruri sənaye malları ilə təchiz edilməsi və aqrotexniki tədbirlər onun gəlirli sahəyə çevrilməsinə səbəb olmuĢdu 265 . 1924-cü ildə respublika pamb ıq istehsalı və xam pambıq tədarükünə rəhbərlik etmək üçün 113
xüsusi "Azdövlətpambıq" idarəsi yaradıldı 266 . Bu idarə əslində pambıq istehsalını hər vəchlə qaldırmaq üçün pambıqçı kəndliləri həddindən artıq inzibati-amirlik metodları ilə səfərbər edən ağır istismar orqanı ro lunu oynayırdı. Üzü mçülük də yenidən bərpa olundu. 1925-1926-cı ildə ü zü mlü klərin sahəsi 1913-cü ilin səviyyəsinə çatdı 267 .
Baramaçılıq geri qalırdı, 1926/27-ci ildə əldə edilmiĢ barama 1913-cü ildə yetiĢdirilmiĢ baraman ın 60 faizini təĢkil edirdi 268 .
məhsulu müharibədən əvvəlki səviyyənin 85,4 faizin i, mal-qaranın sayı isə 83,6 faizini təĢkil edirdi 269 . Atların, qoyun və keçilərin sayı 1914-cü ildəkindən bir qədər çox idi. Lakin iribuynuzlu mal-qaran ın sayının artması müharibədən əvvəlki səviyyədən hələ də çox geri qalırdı 270 .
böyük ehtiyac var idi. 1924-cü ilin sentyabrında Azərbaycan SSR A li Ġqtisadi ġurası kəhrizlərin bərpası üçün 12 mln manat ayırdı. 1925-ci ildə suvarma arxlarının bərpası və b ir ço xunun tikintisi baĢa çatdırıld ı. 1922-1925-ci illərdə Mil və Muğan düzlərində Govur arxın ın, Əzizbəyov (keçmiĢ Yu xarı Vərontsevski) adına kanalın, keçmiĢ Qolitsin arxın ın və baĢqalarının bərpası üçün iĢlər görüldü. Naxçıvanda Fərhad və Xanulyar arxları təmir ed ild i. 1925-ci ildə Sa mu x düzündə Qarasaqqal arxın ın çəkilməsinə baĢlandı 271
. Suvarma iĢlərini respublikada 34 meliorasiya Ģirkəti təĢkil ed irdi. Onların qüvvəsi ilə on iki suvarma məntəqəsi və 370 kəhriz tə mir o lunmuĢdu 272
. Meliorasiyanın inkiĢafı yeni torpaq sahələrinin mənimsənilməsi üçün imkan yaradırdı. Kənd təsərrüfatının bərpası və inkiĢafı üçün hökumət tərəfindən
buraxılan borc mühü m rol oynayırdı. Azə rbaycan kənd təsərrüfatı bankı kəndli təsərrüfatlarına və kənd təsərrüfatı kooperativlərinə müntəzəm borc verir, toxu ma olan ehtiyacı ödə mə k üçün böyük məb ləğdə vəsait ayırırdı. 1922-1924- cü illərdə kəndlilərə borc olaraq 700 min pud toxu mluq taxıl, 1923-1925-ci illərdə isə kənd təsərrüfatının inkiĢafı üçün 11 milyon manatdan artıq pul buraxılmıĢdı. Kəndli təsərrüfat ları müasir alətlərlə təmin edilirdi, 1923-1926-cı illərdə Azərbaycan kəndliləri 18 minə qədər dəmir kotan və xeyli baĢqa kənd təsərrüfatı alətləri aldılar 273
. Əkinçiliyin mexanikləĢdirilməsinə baĢlanmıĢdı. 1926-c ı ildə A zərbaycanın çöllərində artıq 250 traktor iĢləyirdi 274 .
əkinçilik aqrotexn ikası və mexanikləĢdirilməsinə tətbiqində də irəliləyiĢ baĢ verdi. Kəndli təsərrüfatlarına dövlət tərəfindən yardım göstərmə kdən ötrü 114
1923/24-cü ildə yerlə rdə təcrübə məntəqələri və onların 62 sayda təcrübə- nümunə təsərrüfatları yaradıldı 275
. Kənd təsərrüfatının vəziyyətini yaxĢ ılaĢdırmaq üçün kəndlilərin torpaqla təmin olunması, yer quruculuğu iĢlərinin həyata keçirilməsi, torpaq qanununun yaradılması da mühü m Ģərt id i. 1923-cü ildən baĢlayaraq Azərbaycan SSR-in torpaq kodeksi tətbiq olundu 276
. Yerli xüsusiyyətləri nə zərə a lmaqla yaradılmıĢ bu kodeks (məcəllə) respublikada yer quruluĢu iĢlərinin plana uyğun aparılması, torpaqdan istifadəni niza mla maq üçün böyük əhəmiyyət kəsb edirdi, kodeksdə deyilirdi: "Azərbaycan SSR hüdudlarında olan bütün torpaqlar, kimin ixtiyarında olmasından asılı olmayaraq, Fəhlə-Kəndli Dövlətin in mü lkiyyəti hesab olunur"
277 . Kodeksdə qeyd olunurdu ki, torpağı öz zəh məti ilə becərmək istəyən Azərbaycan SSR-in bütün vətəndaĢları bu hüquqdan, ya torpaq cəmiyyətinin tərkib ində cəmiyyətin müəyyən etdiyi qaydalara tabe olmaq la, ya da ayrılıqda - torpaq cəmiyyətinin tərkib inə daxil olmadan istifadə edə bilərlər 278
. Qanunları pozan hər cür sövdə - almaq, satmaq, bağıĢlamaq, vəsiyyət etmək, yaxud girov qoymaq qadağan idi. 1920-c i il may ın 5-dən sonra bağlanmıĢ bu cür razılaĢmaların hamısı kodeksə görə qeyri-qanuni hesab olunurdu. Kodeksin tələbini pozan lar sovet hakimiyyətinin dekretinə tabe olmaqdan imtina edən kimi məsuliyyət daĢıyır, eyni zamanda istifadələrində olan torpaqlardan da məhrum edilirdilər 279
. Yo xsulların və ortababların mənafelərini müdafiə edən torpaq kodeksi torpaqdan istifadədə sabitlik ideyasını ardıcıl həyata keçirirdi 280
. Yoxsul kəndlilər üçün yer quruculuğu iĢlərinin mühüm əhəmiyyətini nəzərə alan hökumət torpaq quruluĢu üzrə bütün xərcləri öz üzərinə götürməyi qət etdi və qərara aldı ki, kənddaxili torpaq bölgüsü iĢlərini məcburi qaydada həyata keçirsin. YĠS Ģəraitində dövlət tərəfindən kasıb kəndlilərə göstərilən kö mək kəndli təsərrüfatlarının əsas kütləsinin ortabablaĢmasına səbəb oldu, 70 minə qədər kəndli təsərrüfatı ortabab qrupuna keçdi. 1925-ci ildə ortabablar respublika kəndlilərinin 54, varlı kəndlilər və ya qolçomaq adlandırılanlar 3 faizə qədərini, qalan 43 faizi muzdurlar, atsız və aztavanlılar təĢkil edirdi. Əkinçilikdə mərkəzi simaya çevrilmiĢ ortabab kəndlilər istehsal olunmuĢ pambıq və buğda məhsulunun 63 faizini verird ilər 281
. YĠS-in təsərrüfat sistemi ölkənin iqtisadiyyatını bərpa etmək üçün Ģərait yaratmasına baxmayaraq, ziddiyyətli və dəyiĢkən idi, əsasən iri dövlət sənayesi və xırda əmtəə kəndli təsərrüfatına əsaslanırdı. Belə Ģəraitdə böhran labüd idi və onlardan biri 1925-ci ilin sonunda oldu. "Əmtəə aclığının" - kəndlilər üçün zəruri olan sənaye malları qıtlığının meydana çıxması kənd təsərrüfatına mənfi təsir göstərdi və taxıl tədarükü çətinliklərə düçar oldu.
115
Müxtəlif partiya qrupları V.Ġ.Leninin vəfatından sonra hakimiyyət uğrunda mübarizənin kəskinləĢdiyi Ģəraitdə yarana biləcək iqtisadi, siyasi və partiyadaxili böhran məsələlərini həll etmək üçün müxtəlif variantlar təklif edirdilər. 1927-ci ilin Ġkinci yarısında Stalinin təkbaĢına hakimiyyəti YĠS-i, de mokratik prosesləri güclü inzibati-amirlik təzyiqləri ilə əvəz etdi. 1927-1928-ci illərdə kəndlilərə qarĢı fövqəladə antidemokratik tədbirlər baĢlandı və bununla da hələ imkanları qalan YĠS-i həyata keçirməkdən əslində tam imtina ed ild i. Ġctimai-iqtisadi ukladlar nisbətində dəyiĢikliklər. Xalq təsərrüfatının bərpası prosesində, YĠS-in həyata keçirildiyi Ģəraitdə Azərbaycanda ictimai-iqtisadi ukladların nisbəti də dəyiĢdi. Bərpa dövrünün sonlarında respublikada yüngül və yeyinti sənayesinin bir sıra kiçik və orta müəssisələri xüsusi kapital nümayəndələrinin əlində idi. Bakıda xüsusi sahibkarlar səkkiz müəssisəni - dəyirmanları, pivə zavodunu və s. icarəyə götürmüĢdülər. Dağlıq Qarabağda onların ixtiyarında 16 baramaaçma zavodu var idi, Lənkəran qəzas ında iki xüsusi baramaaçma zavodu iĢləyirdi və s. Ġpək emalı sənayesində xüsusi kapitalın çəkisi daha böyük idi. 1925-ci ildə istehsal olunan məhsulun 29,2, iĢçi qüvvəsinin isə 29,6 faizi onun payına düĢürdü 282
. 1923-cü ildə Azərbaycan SSR-də 47,5 min sənaye fəhləsindən altı mini 283
ci ilin ortalarında isə təkcə Bakıda xüsusi kapitalist bölməsində təqribən beĢ min fəhlə iĢləyirdi 284 .
xüsusi Ģəxslərin ixtiyarında idi 285
, onların məhsulunun xüsusi çəkisi isə ümumi məhsulun 1,4 faizindən artıq deyildi 286 . 1923-cü ildə əsasən azsaylı fəhləsi olan bu kiçik müəssisələrin hər birinə orta hesabla 1,7 fəhlə düĢdüyü halda, dövlət neft müəssisələrinin hər birinə 429, baĢqa dövlət və kooperativ sənaye sahələrində isə 8,3 fəh lə düĢürdü 287
. Xüsusi kapitalist sənayesi fəhlələrinin əksəriyyəti Balaxanı-Sabunçu yaxınlığında kustar neft quyularında, kiçik müəssisələrdə, Nuxanın baramaaçan zavodlarında iĢləyirdi. Məsələn, 1925-ci ilin əvvəllərində kustar üsulla neft çıxarmaqla 900 nəfər məĢğul olurdu 288
. Dövlət sənayesi fəhlələrilə müqayisədə xüsusi Ģəxslərin müəssisələrində fəhlələrin vəziyyəti və iĢ Ģəraiti baĢqa cür idi. Kapitalistlər hər cür metodla əməyi intensivləĢdirməyə çalıĢır, ço x vaxt əmək qanunlarından yan keçərək, həddi-büluğa çatmamıĢların əməyindən istifadə edir, qanunla müəyyənləĢdirilmiĢ 8 saatlıq iĢ gününü 10-12 saatadək uzadır, həmkarlar ittifaqı üzvlərini iĢə qəbul etməkdən boyun qaçırırdılar. Onlar əmək mühafızəsi qaydalarını pozaraq dartayçıları quyuları
116
təmizləmək üçün onun dibinə düĢməyə məcbur edirdilər 289 , bu da çox hallarda bədbəxt hadisələrin baĢ verməsinə səbəb olurdu. Bakıda xüsusi sənayenin baĢqa sahələrində, məsələn, tənbəki fabrikində, Xalyatovun tikiĢ ema lat xanasında, Qara Ģəhərdəki xüsusi dəyirmanda fəhlələrə məzuniyyət verilmir, xəstələnmiĢ fəhlələri iĢdən çıxarırdılar 290 . Həmkarlar ittifaqlarının əmək mühafizəsi orqanlarının nəzarətindən yayınmaq üçün sahibkarlar mü xtəlif hiylələrə əl atır, saxta artel-mədənlər və kollektiv podrat tikinti müəssisələri adı altında fəhlələrin muzdlu əməyindən geniĢ istifadə edirdilər. Belə ki, 1923-cü ildən Azərbaycanda da saxta artellərin sayı xüsusən yeyinti və tikinti sənayesi sahələrində artdı 291
. Xüsusi kapitalist sənaye bölməsində sahibkarlarla fəhlələr arasında da mübarizə Ģəraiti kapitalist dövlətlərindən fərqlənirdi. YĠS dövründə burjuaziya tərəfindən istismar olunan xüsusi müəssisələrin fəhlələri sovet orqanları tərəfindən müdafiə olunurdular. Fəhlələrin hüquqları əmək haqqında sovet qanunları kodeksi ilə qorunurdu. Bu kodeksə əlavə olaraq, Azərbaycan SSR XKS 1922-ci il fevralın 24-də xüsusi müəssisələrdə əmək Ģəraiti və əmək haqqının nizamlanması, onlarda münaqiĢələrin həll olunması qaydası haqqında qərar qəbul etdi 292 .
məqsədilə Azərbaycan hökuməti 1922-ci il may ın 17-də əmək haqqında iĢçi qanunvericiliyinin pozulmasına görə cəza tədbirləri haqqında dekret verdi 293 . 1922-
ci ildə respublika Xalq Ənıək Komissarlığı müfəttiĢliy i əmək qanunları kodeksinin pozulmasına görə xüsusi sahibkarlardan 910 cərimə almıĢdı 294 . 1923-cü ildə Xalq Əmək Komissarlığı yanında əmək qanunları kodeksini pozan ları cinayət məsuliyyətinə cəlb edən əmək məh kəməsi yaradıldı. 1924-cü ildə əmək məh kəməsinin baxd ığı 1646 iĢdən 90 faizi xüsusi müəssisələr üzrə idi, sonrakı illərdə bu xarakterli iĢlərin sayı xey li azald ı 295 .
mühüm rol oynayan Azərbaycan həmkarlar ittifaqları müntəzəm olaraq fəhlələrin mənafeyinin müdafiəsinə qalxır, xüsusi müəssisələrin fəhlələrini öz sıralarına cəlb edir, orada öz təĢkilatlarını yarad ırdılar 296
. Xüsusi müəssisələrin fəhlələrinin mənafelərini müdafiə etməkdə kollektiv müqavilələr ciddi vasitə oldu. Fəhlələr həmkarlar ittifaqlarının rəhbərliyi altında kollektiv müqavilələrin bağlanmasına nail olur, kapitalistlərin onlara riayət etməkdən boyun qaçırmalarına yol vermir, əmək haqqının artırılmasını və normal ə mək Ģəraiti yaradılmasını tə ləb edird ilə r. Xüsusi müəssisələrdə fəhlələr kapitalistlərə son təsir vasitəsi kimi bəzən tətilə əl atırdılar. Xankəndindəki baramaaçan fabrikin fəhlələrinin 1925-ci ilin mayında elan etdikləri tətilin səbəbi həmkarlar təĢkilatı üzvlərinin iĢdən çıxarılması, onların yerinə həmkarlar təĢkilatı üzvü olmayanların qəbul edilməsi olmuĢdu. 117
Tətilçilər isdən çıxarılanları iĢə bərpa etməyi və qeyri-qanuni qəbul olunanları iĢdən çıxarmağı, kollektiv müqavilənin Ģərtlərinə əməl olunmasını, tətil günləri üçün əmək haqqı ödənilməsini tələb edirdilər. Üç gün davam edən tətil fəhlələrin tələblərinin yerinə yetirilməsi ilə baĢa çatdı. 1923-cü ildə respublikanın ümu mi sənaye məhsulunun dəyərinin 80,9 faizi dövlət, 4,6 faizi kooperativ, 14,5 faizi isə xüsusi müəssisələrin, bütövlükdə isə bütün ümumi sənaye məhsulunun 85,5 faizi 298 sosialist bölməsinin payına düĢürdü. 1924/25-ci ildə isə dövlət və kooperativ sənayesinin (neft sənayesi istisna olmaqla) payı ümumi məhsulun 93,5 faizini, xüsusi sənayenin isə 6,5 faizini təĢkil edird i 299 .
Azərbaycan kəndində kənd təsərrüfatı kooperasiyaları nəzərə çarpacaq dərəcədə artırdı. Onların əsas formaları kənd təsərrüfatı artelləri, kredit, maĢın-traktor və meliorasiya Ģirkətləri idi. 1924-1927-ci illərdə kənd təsərrüfatı kooperativlərinin sayı artaraq 67-dən 186-ya, onların üzvlərinin sayı isə 14,2 mindən 73,5 minə çatdı. Kəndlilərin kooperasiya ilə əhatə olunması dörd faizdən 21 faizə qalxd ı 300
. Sovxo zlara gəldikdə isə sosialist təsərrüfatların ın bu forması zəif inkiĢaf edirdi. 1924-cü ildə respublikada 29 min desyatin torpağı olan cəmi on bir sovxo z var idi
301 . Kənd təsərrüfatı istehsalında xüsusi kapitalist ukladı da müəyyən yer tuturdu. Bu təsərrüfatları kənd təsərrüfatı fəhlələri - muzdurların əməyindən istifadə edən qolçomaq təsərrüfatları təmsil edirdilər. 1925-ci ilin yanvarında qeydiyyatda olan muzdurların sayı qırx min nəfərə çatırdı 302
. Cəmisi üç faiz təĢkil edən, azsaylı, lakin muzdlu əməyə əsaslanan güclü qolçomaq təsərrüfatları bütün pambıq və taxıl məhsullarının 12-13 faizini verird ilər 303 .
üçün vergi təzyiqinə, hətta inzibati xarakterli tədbirlərə əl atırdı. 1925-ci ildə bütün kəndli təsərrüfatlarının on beĢ faizini təĢkil edən qolçomaq və daha varlı kəndli təsərrüfatları A zərbaycan kəndində bütün kəndli təsərrüfatı vergisinin 47 faizin ödəyirdi
304 . Xalq təsərrüfatının bərpasının sonlarına yaxın əmtəə mübadiləsi sahəsində sosialist və kapitalist elementləri arasında mübarizə kəskinləĢdi. 1925/26-cı illərdə respublika əhalisinin ehtiyaclarının ödənilməsində istehlak kooperasiyasının rolu artdı. O öz dövriyyəsini 343 faiz artıraraq ticarətdə mühüm mövqe tutdu. Ümumi mal dövriyyəs ində onun xüsusi çəkisi artaraq 1923/ 24- cü ildəki 12,1 faizdən 1925/26-cı ildə 25,l faizə çatdı 305
. Lakin xüsusi kapital ticarətdə güclü tərəf olaraq qalırdı. 1925-ci ildə əhali əmtəələrin ümumi dəyərinin təqribən yarısını xüsusi alverçilərdən alırdı. Ticarət sahəsində bütün əmtəə mübadiləsinin təqribən yarısı, Azərbaycan kəndində isə 75 118
faizə qədəri onların əlində cəmləĢmiĢdi 306 . 1928-ci ildə xüsusi kapital pərakəndə əmtəə mübadiləsinin 45 faizinə sahib id i 307
. Çətinliklərə baxmayaraq, Azərbaycanın əmtəə mübadiləsində sosialist bölməsi tədricən üstün mövqe tuturdu. 1925/26-cı ildə onun sayı ümumi ticarət dövriyyəsində 63,3 faiz təĢkil edirdi 308 .
ildə respublikanın bu təsərrüfat bölməsində əhalinin 27,3 faizi iĢləyirdi. Onların sırasına dövlət müəssisələri və kooperativlərin fəhlə və qulluqçuları (26,7 faiz), kənd təsərrüfatı artellərinin üzvləri və kooperativ kustarları (0,6 faiz) daxil idilər. Əhalinin beĢ faizi isə kapitalist bölməsində çalıĢırdı 309 .
respublikalarda, o cümlədən Azərbaycan SSR-də əsasən müharibədən qabaqkı səviyyə bərpa olundu. YĠS azad iqtisadiyyatın, iĢgüzarlığın və təsərrüfat təĢəbbüskarlığının inkiĢafına Ģərait yaratdı. Buna baxmayaraq, ölkə texniki və iqtisadi cəhətcə olduqca geri qalırdı. Sənayenin müasir sahələrini yaratmaq, ölkənin elmi-texniki
potensialını yüksəltmək lazım
idi. Beləliklə, ölkənin sənayeləĢdirilməsini inkiĢaf etdirmək zəruriyyəti meydana çıxmıĢdı. Cəmiyyətin ictimai-iqtisadi, maddi həyatının obyektiv tələblərinə uyğun yeniləĢdirilməsi zərurəti ilə əlaqədar olaraq, 1925-ci ilin dekabrında ÜK(b) P XIV qurultayı SSRĠ-də sənayeləĢdirmə xəttini götürdü. Lakin bunun üçün öz yığımı olmayan ölkə "sosialist sənayeləĢdirməsinə" iqtisadiyyatı inzibati-amirlik yolu ilə nizamlamaq, kəndi istismar etmək, fəhlə əksəriyyətinin "inqilaba və sosializmə" həd-siz ina mı və ruh yüksəkliy i hesabına gedirdi. SənayeləĢdirmə bütün xalq təsərrüfatının "sosialistcəsinə" yenidən qurulması, fəhlə sinfinin artmasına Ģərait yaranması, onun zəhmətkeĢ kəndlilərlə ittifaqının möhkəmlən məsi və Ģəhərlə kəndin istehsal əlaqəsi üçün əsas açar hesab olunurdu. Bütün müttəfiq respublikalarda yeni sənaye müəssisələrinin tikintisinə baĢlandı. Sosialist sənayesinin yeni nəhəngləri, Dnepr su-elektrik stansiyası, qüdrətli maĢınqayırma və avtomobil zavodları, Türküstan-Sibir dəmir yolu ("Türksib") və s. meydana çıxdı. SənayeləĢdirmə, keçmiĢ çar Rusiyasının müstəmləkələri olmuĢ digər milli respublikalarda olduğu kimi, Azərbaycanda da iqtisadi-texniki geriliyi aradan qaldırmaqda həlledici rol oynamalı idi. Bir çox sənaye sahələrinin tam bərpası əslində 1927-ci ilə qədər uzanır və onlarla yanaĢı, yeni sənaye müəssisələri, ilk növbədə neft sənayesi müəssisələri yaradılması prosesi gedirdi. Neft sənayesinin sonrakı inkiĢafı üçün Azərneftin yanında ilk dəfə geoloji-kəĢfiyyat bürosu yaradıldı. Neftli sahələrin ardıcıl olaraq öyrənilməsinə 119
baĢlandı. Balaxan ı-Sabunçu rayonunda kəĢfıyyat quyuları qazmaqla Kirməki və Kirməkialtı laylarda zəngin neft yataqları aĢkar edildi. Yeni neft yataqlarının mənimsənilməsinə baĢlandı. Təcrübəli fəhlələrin təĢəbbüsü ilə (buruq ustası Ġsazadə və N.Buniyadov) 310
Balaxanı-Sabunçu rayonunda, "Saldat bazarı" adlanan yerdə ilk sovet mədəni yaradıldı. Onun yaradılmasında buruq ustaları A.Səlimov və Q.Səlimov, dartayçılar Seyfulla Oruc və Ġsmayıl Əli və b. fərqləndilər. Əgər 1922-ci ilin mayında birinci sovet mədənində cəmisi iki neft quyusu vardısa və ayda 15 min pud neft verirdisə, üç ildən sonra onlar 66 olub, 1,5 milyon pud neft verird i
311 . Hələ 1922-ci ildə Bibiheybət buxtasında dənizdən fəth edilmiĢ sahədə yeni mədən - "Ġliç bu xtası''nı yaratmaq üçün baĢlanmıĢ iĢ daha da sürətləndi. 1923-cü ilin mayında orada ayda 49 min pud neft verən iki neft buruğu var idisə, 1925-c i ilin mayında hasilatı 912 min pud neft olan 19 quyu iĢləyird i. Belə liklə, Bakı ətrafında yeni neft buruqları meĢəsi salın mağa baĢladı. 1926-c ı il fevralın 3-də Q.Musabəyov (sədr), H.Sultanov D.Bünyadzadə və baĢqalarından ibarət respublikanın sənayeləĢdirilməsi ko missiyası yaradıldı 312 . Komissiyanın yanında xa mma l və fəhlə qüvvəsi, sənaye, elektrik stansiyaları və sairən in təĢkili Ģöbələri yarad ıld ı. Ko missiyaya təcili surətdə sənayeləĢdirmə plan ı hazırlamaq tapĢırıldı. 1926-cı ilin mayında Azərbaycan SSR-in sənayeləĢdirilməsinin beĢillik inkiĢaf proqra mı məsələsi AK(b)P MK plenumunda müzakirə edildi. Həmin planda, hər Ģeydən əvvəl, neft sənayesinin gələcəkdə daha güclü inkiĢafı və texniki cəhətcə yenidən qurulmasının baĢa çatdırılması, eləcə də yeni toxuculuq kimya və sənayenin baĢqa sahələri ü zrə yeni müəssisələrin tikilməsi nəzərdə tutulurdu. Azərbaycan qəzalarında yeni sənaye ocaqlarının yaradılmasına xüsusi əhəmiyyət verilirdi. Onlar gələcəkdə Azərbaycanın simasını dəyiĢdirməli və onu qabaqcıl sənaye respublikasına çevirməli id i. 1926-c ı ilin sentyabrında Azərbaycan MĠK-nin IV sessiyası Gəncədə yeni güclü toxuculuq fabrikin in, Zurnabadda su-elektrik stansiyasının və yeni suvarma kanalların ın tikilməsini nəzərdə tutan inkiĢaf plan ını təsdiq etdi 313
. Sessiya hökumətə respublikanın elektrikləĢdirilməsi planın ı hazırlamağı tapĢırdı. Azərbaycanın sənayeləĢdirilməsinin özünəməxsusluğu ondan ibarət idi ki, burada onun əsas və aparıcı sahəsi tarixən yaradılmıĢ neft sənayesi idi. Əsas sərəncam verən Mərkəz Azərbaycanda "qara qızıl" çıxarılması sürətinin artırılmasında daha çox maraq lı idi. Çünki neft sənayesi Sovet Ġttifaqın ın sosialist sənayeləĢdirilməsi planın ın ən mühüm tərkib hissəs i idi. O, ölkənin xalq təsərrüfatının bütövlükdə inkiĢafı üçün həlledici əhəmiyyətə malik olub, iqtisadi cəhətcə xeyirli və effektli idi. Buna görə də sənayeləĢdirmənin ilk illərində əsas diqqət Azərbaycanda neft sahəsinin inkiĢafına verilmiĢdi. Digər tərə fdən bu 120
onunla əlaqədar idi ki, ö lkən in eyni zamanda bütün sənaye sahələrini inkiĢaf etdirmək üçün kifayət qədər vəsait yox id i, ona görə də ən tez gəlir verən sahələrə seçmək lazım gəlirdi. Be ləliklə, Azə rbaycan qəzala rın ın sənayeləĢdirilməsi məhdud idi və ləng gedirdi. Sənayenin inkiĢafında respublikanın mərkəzi ilə rayonları arasında ənənəvi uyğunsuzluq hələ də qalmaqda idi. Azərbaycan neftinin Ümu mittifaq, "beynəlmiləl" əhəmiyyətini daim vurğulayan sovet hökuməti, ilk növbədə neft sənayesini maliyyələĢdirird i. Sənaye cəhətdən geri qalmıĢ Azərbaycan qəzaları onu maraqlandırmırd ı. 1926/27-c i ildə SSRĠ neft sənayesi üçün nəzərdə tutulmuĢ 150,5 milyon manat ümu mi məbləğin yarıdan çoxu (83 milyon man.) SSRĠ Əmək və Müdafiə ġurasının 24 dekabr 1926-cı il tarixli qərarı ilə A zərneft üçün ayrıldı. Neft sənayesini yeni sahələrdə neft yataqları ilə təmin etmək üçün AbĢeronun mü xtəlif yerlərində - Zığda, Qaradağda, Putada kəĢfiyyat quyularının qazılması geniĢləndirild i. 1926/27-ci ildə qazıma 1925-ci il səviyyəsini iki dəfə ötərək 225,5 min metrə çatdı 314
. Artıq 1926-cı ildə Putada, 1928-ci ildə isə Neftçalada ilk qıryu istismara buraxıldı. 1928-ci ildə isə Qaraçu xurda birinci neft quyusu qazılmıĢdı. Azərneftin yeni neft emalı müəssisələri yarad ılırd ı. 1926-cı ildə Bakıda ilk kre kinq zavodun tikint isinə baĢlandı, 1927-ci ildə Vano Sturua adına neftayırma zavodu (indiki A zərbaycan Neft-Yağ Ġstehsalı Birliyi), yeni borulu ağ neft-benzin zavodu, Zığda ka rbid zavodu istismara ve rildi 315
. Neft sənayesinin istehsal bazasının yenidən qurularaq fırla ma üsulu ilə quyu qazımağa keçilməsi, neftin qapalı, dərinlik nasosları ilə çıxarılması mü xtəlif sənaye avadanlıqlarına böyük tələbat yaratdı. Ağır sənayenin mühüm sahələrindən biri o lan maĢınqayırman ı texniki cəhətcə yenidən qurmaq tələbi meydana çıxdı. Respublikanın L.ġmidt (indiki Səttərxan - məsul red.), Dzerjinski (indiki Sura xan ı maĢınqayırma zavodu - məsul red.), "Ba kı fəhləsi" adına əsasən neft avadanlıqları hazırlayan maĢınqayırma müəssisələri xey li müvəffəqiyyət qazandılar. On lar texn ikanın yenilikləri ilə təchiz o lunmuĢ güclü dəzgahlar və aqreqatlara malik id i. Levinson və Xatisəv zavodları əsasında yaradılmıĢ L. ġmidt adına zavodda (ind iki Səttərxan adına zavod - məsul red.) ontonluq marten sobası 1924-cü ildə iĢə salındı. Alət və prokat sexləri yenidən quruldu. Fəhlə lərin sayı 1920-ci ildə 30 nəfərdən, beĢ ilə 1172-yə çatdı 316
. Zavod fırlama-qazıma dəzgahları və dərinlik nasosları istehsalına yiyələndi. 1923-cü ildə SSRĠ-də ilk dəfə burada bucurqad (ağırlıq
qaldıran mexanizm) hazırlandı 317
. 1924-cü ildə ölkədə ilk dəfə
dərinlik nasosları buraxıldı və onların ardıcıl istehsalına baĢlandı. Bunun zavoddakı bir günlük istehsal həcmi 1925-ci 121
ilin avqustunda 8-10 ədədə çatdırıldı, 1927-ci ildə isə burada SSRĠ-də ilk poladəridən qövsvari elektrik sobası iĢləməyə baĢladı. 1926-cı ildə Suraxanıda iĢə düĢən 318 Dzerjinski adına mexaniki zavod (indiki Suraxanı maĢınqayırma zavodu) sovet mühəndislərinin yaratdığı yeni dərinlik nasosu buraxmağa baĢladı 319 .
xüsusi çəkisi xeyli azaldı. Əgər 1924-cü ilin mayında Bakının bütün neft sənayesi avadanlığının 54 faizi xaricdən gətirilirdisə, 1927-ci ildə bu, 27 faizə endi, qalan 73 faizi isə SSRĠ-nin neft avadanlığı istehsal edən zavodlarından gətirilirdi. Bunun 33 faizi
Bakı neft maĢınqayırma müəssisələrinin payına düĢürdü 320 . Bakı
maĢınqayıranlarının fədakar əməyi artıq 1929-cu ildə dərinlik nasoslarının xaricdən gətirilməsinə son qoydu 321 .
yenidənqurma prosesi gedirdi. Buna səbəb respublika sənayesinin inkiĢafı üçün kapital qoyuluĢunun artması idi. 1926/27-ci ildə ona qoyulan xərclər 631,1 min manatdan 7 milyon 370 mino qalxmıĢdı 322
. Həmin ildə sənayenin digər sahələrini də inkiĢaf etdirmək planına baĢlanılmıĢdı. 1926-cı il oktyabrın 20-də AK(b)P MK-sı sənayeləĢdirmə üzrə ko missiyanın bu sahədə əməli təkliflərini təsdiq etdi. Azərbaycan SSR AXTġ-yə Gəncə toxuculuq fabrikinin tikintisini baĢa çatdırmaq, elektrik, baramaaçan və balıqçılıq sahələrinin inkiĢafını təmin etdirmək tapĢırığı verildi
323 . Güclü sənaye yaratmaq böyük kapital qoyuluĢu tələb edirdi. Sosialist yığımının əsas mənbələri milliləĢdirilmiĢ sənaye və dövlət ticarəti, nəqliyyat, bank sistemi, kəndlilərin əmək məhsuldarlığının artırılması, eləcə də əhalin in vəsaiti hesabına dövlət istiqrazından gələn gəlirlər idi. SənayeləĢdirməyə yönəldilən lazımi vəsaitin yığılması üçün ölkədə çox ciddi qənaət rejimi qurmaq, möhkəm istehsalat nizam- intizamı yaratmaq, səmərələĢdirməni yaymaq, məhsulun maya dəyərini azaltmaq, səmərəli olmayan xərcləri ləğv etmək lazım idi. Bunların əvəzində isə bütün istehsal vasitələrinin Mərkəzin əlində cəmləĢməsinə əsaslanan inzibati-amirlik sistemi güclənirdi. 1926-c ı ilin aprelində UIK(b)P M K və MIK bütün partiya təĢkilatlarına, nəzarət komissiyalarına, partiyanın bütün üzvlərinə "Qənaət üsulu uğrunda mübarizə haqqında" müraciət qəbul etdi. Azərbaycanda da qənaət üsulu uğrunda mübarizə baĢlandı. 1926-cı ilin mayında partiya aparatında respublikanın dövlət idarələrində və sənaye müəssisələrində səmərələĢdirmə iĢi aparan Mərkəzi komissiya yaradıldı 324 . Bakı Partiya Komitəsi 1926-cı ilin avqustunda sentyabrın 1-dən qənaət üsulu kampaniyası keçirməyi qərara aldı. Həmin ilin axırına yaxın artıq Bakının müəssisə və idarələri üzrə ümumi qənaət 2 milyon 500 min manata çatmıĢdı. Azərneft müəssisələri 1,828 min manat, Xəzər gəmiçiliy i 64 min manat, Bakı
122
soveti 300 min manat, Azərbaycan SSR AXTġ və onun müəssisələri 247 min manat qənaət etmiĢdi 325
. Rayonlarda qənaət üsulu üzrə qəza komissiyaları iĢ aparırdı. 1926-cı ilin birinci yarısında Gəncədə qənaət üsulu üzrə 26 komissiya fəaliyyət göstərirdi. Onlardan ancaq altısının aylıq qənaəti 13 min manata qədər olmuĢdu. 1926-cı ilin Ġkinci yarısında Naxçıvan MSSR, Nuxa, Quba, Salyan və Cəbrayıl qəzalarında 300 min manata qədər qənaət əldə edilmiĢdi 326 .
dövlət sənayesi də müasir texnika əsasında yenidənqurma mərhələsinə daxil oldu. Bakıda yeni yüngül və yeyinti sənayesi müəssisələri fəaliyyətə baĢladı. 1927-ci ildə çörək zavodu, bir il sonra isə Əli Bayramov adına tikiĢ fabriki, kiçik tikiĢ emalatxanalarının birləĢdirilməsi əsasında Volodarski adına fabrik (indiki A.Bakıxanov adına tikiĢ kombinatı) yaradıldı ki, bununla da Azərbaycanda iri tikiĢ sənayesinin əsası qoyuldu. 1924-cü ildə Bakı "Qırmızı Oktyabr" və "III Ġnternasional" tütün fabrikləri bir böyük müəssisədə birləĢdirildi. BöyüdülmüĢ "Qırmızı Oktyabr" fabriki yenidən təchiz o lundu və elektrikləĢdirild i. Ġstehsalın səmərələĢdirilməsi məhsulun artmasını təmin edirdi. Belə ki, əgər Azərbaycanda pambıq parça istehsalı üzrə yerli sənayenin ümu mi məhsulu 1920/21-c i ildə cə misi 2,2 milyon manat idisə, 1925/26-cı ildə 7,3 milyon manat oldu
327 . Azərbaycanda keçmiĢdən irs qalmıĢ iqtisadi geriliyi ləğv etrnək üçün qəzalarda sənaye ocaqların ın yaradılmasının mühü m rolu var
idi. 1924-cü ildə tikilməyə baĢlayan və 1925-ci ilin aprelində baĢa
çatdırılan, A zərbaycanda yun sənayesinin özü lünü təĢkil edən mahud fabriki Gəncədə 350 fəhləsi və ay lıq istehsal gücü 30 min arĢın mahud olan ilk iri sənaye müəssisəsi idi. Tambovun "Muravey" mahud fabrikinin köhnə, 1906-cı ildə ha zırlan mıĢ avadanlığı əsasında qurulan bu müəssisə getdikcə müasir texnika əsasında qurularaq öz istehsal gücünü artırırd ı. 1926/27-ci ildə fabrikin avadanlığın ın yenidən qurulması üçün xaricdən, baĢlıca olaraq Alman iyadan 194 min alman markası dəyərində avadanlıq alın mıĢdı. 1925-ci il avqustun 1-də Azərbaycan SSR MĠK-in qərarı ilə "Qırmızı A zərbaycan" adlanan Gəncə mahud fabriki 1926-cı ildə 1,4 milyon manatlıq məhsul istehsal edird i 328
. 1926-cı ildə Gəncədə dəyəri 4 milyon manat olan yağ-piy zavodu tikildi. Elə həmin vaxt iki min dəzgah və 66 min iyi olan yeni Gəncə əyirici to xucu fabrikinin tikintis inə baĢlandı. 1925-ci il martın 30-da Azərbaycan XKS inĢaatına üç milyon manat ayrılmıĢ bu müəssisənin tikilməsi üzrə xüsusi komitə yaratmağı qərara aldı 329
. Bu ko mb inatın birinci növbəsi və pambıqtəmizləmə zavodu 1928-ci ildə iĢə düĢdü. Gəncədə əksəriyyəti yerli əhalidən olan respublika to xucu fəhlələrinin milli dəstəsinin təĢəkkülü baĢlandı. 1924/25-ci ildə Gəncə və baramaaçma 123
istehsalının köhnə mərkəzi olan Nu xan ın fəhlələri respublikan ın bütün fəhlələrin in 2,7 faizini təĢkil edirdilər 330
. Bakının payına isə Azərbaycanın sənaye fəhlələrin in 96,1 faizi düĢürdü 331 . Lakin qəzalarda sənaye müəssisələrinin iĢə salın ması sayəsində 1927/28-ci ildə bu, 6 faiz azaldı. Gəncə qəzasında isə artaraq 0,7 faizdən 2,5 faizə çatdı 332 .
kiçik fabriklər əsasında altı iri müəssisə iĢləyirdi 333
. Burada yeni iri ipək emalı fabriki tikilirdi 334 , bu tikintiyə rəhbərlik etmək üçün hökumət tərəfindən xüsusi tikinti ko mitəsi yaradılmıĢdı 335
. Xankəndində baramaaç ma fabriki t ikilirdi. 1926/27-c i ildə Ucarda və Yevla xda pa mb ıqtə mizlə mə zavodları tikild i 336
. Lənkəranda (1927-ci il) və Ordubadda (1928-ci 1 konserv zavodları fəaliyyətə baĢladı 337 .
Gəncədə 338
, Qubada 339
, Zaqatalada 340
yeni elektrik stansiyaları iĢə salınmıĢdı. Naxçıvanda 341 , Göyçayda 342 , Xankəndində 343 isə onların tikilməsinə baĢlanmıĢdı. O vaxt qəzalarda artıq 11 elektrik stansiyası var idi. 1924-cü ilin iyununda, hətta Zaqatala qəzasının Qax kəndində də xüsusi elektrik stansiyası iĢə düĢdü və o, Azərbaycanda elektrikləĢdirilmiĢ ilk kənd oldu. Ġlk elektrik iĢığı 1922-ci il sentyabrın 15-də Qazaxda, dörd aydan sonra isə AğdaĢda yandı 344 . 1924-1927-ci illərdə ġuĢa, Lənkəran, Naxçıvan, Nu xa və digər yerlərdə 19 elektrik stansiyası tikilmiĢ və yenidən bərpa olun muĢdu 345 .
dəf etməli olurdular. Zəruri vəsait və kadrlar çatıĢmırdı. Plan laĢdırma iĢində inzibatçılıq, in zibati-amirlik və mü xtəlif əyintilər, tikintilərin tez-tez vaxtında baĢa çatdırılmaması halları doğururdu ki, bu da əlavə vəsait tələb edirdi. Respublika AXTġ Mərkəzdən asılı id i, müstəqil fəaliyyət göstərə bilmird i, əsaslı tikintilərə b ilavasitə rəhbərlikdən məhru m idi. Belə ki, AK(b)P IV qurultayının (fevral, 1922-ci il) A zərbaycan qəzalarından sənayeləĢdirilməsi barəsində qəbul etdiyi qəran nəzərdə tutulan səviyyədə yerinə yetirilməmiĢ qaldı. Bununla belə sənayeləĢdirmədə müsbət nəticələr də əldə olunurdu ki, bunu sənayenin xüsusi çəkisinin kənd təsərrüfatına nisbətində üstünlüyü göstərirdi. 1927/28-ci ildə sənaye məhsullarının xüsusi çəkisi respublikanın xalq təsərrüfatının ümu mi məhsulunun 70,7 faizini, kənd təsərrüfatı məhsulları isə 29,3 faizini təĢkil edird i 346 .
Azərbaycanda "sosialist" sənayeləĢdirmən in əsas
istiqamətinin ancaq ümu mittifaq əhəmiyyətli sahənin - neft sənayesinin inkiĢafına yönələn xətti ö zünü tam aĢkarlığı ilə nü mayiĢ etdirird i. Təb ii ki, bu siyasət sənayenin Azərbaycanda tarixən yaran mıĢ birtərəfli in kiĢafında dəyiĢiklik etməyə kö klü Ģərait yaratmırdı. Bu isə respublikanın bütün regionlarında 124
iqtisadi-mədəni proble mlərin və eləcə də ictimai-siyasi məsələlə rin bərabər və yüksək səviyyədə həllinə imkan verməyən əsas səbəblərdən idi.
|