*zbekiston respublikasi

2. Qiziqishning psixologik tavsifi 
Qiziqish shaxsning muhim psixologik jabshalaridan biri shisoblanib, unda 
insonning individual xususiyati bevosita mujassamlashadi. Qiziqish-insonlarning 
dunyoqarashi, e'tiqodlari, ideallari, ya'ni uning oliy maqsadlari, ezgu niyatlari, orzu 
umidlari bilan bevosita muhim rol o’ynaydi hamda ularning muvaffiqiyatli 
kechishini ta'minlash uchun xizmat qiladi. 
Qiziqish bilimlarni ongli, puxta, barqaror, anglagan holda o’zlashtirishda, 
ko’nikma va malakalarni shakllantirishda, shaxs qobiliyati, zeshni, uqo’vchanligi 
rivojlantirishga, 
olamni 
mukammalroq 
tushunishga, 
bilim 
saviyasining 
kengayishiga yordam beradi. 
Qiziqish motiv singari borliqning mo’'jizakor tomonlarini bilishga, fan 
asoslarini egallashga faoliyatning turli-tuman shakllariga nisbatan ijodiy 
yondashishni vujudga keltiradi, mehnatga, ta'limga mas'uliyat bilan munosabatda 
bo’lishni shakllantiradi, har qaysi yakkashol (individual) shaxsda ishchanlik, 
g’ayrat-shijoat, egilmas irodani tarkib toptirishga puxta psixologik hart haroitlar 
yaratadi. 
Qiziqishning 
psixologik 
moshiyatidan 
kelib 
chiqqan 
holda 
yondashilganda, qiziqish,insonda intilish, faolik, ichki turtgi, eshtiyojni ro’yobga 
chiqarish manbai rolini bajaradi. 
Jahon psixologiya fanining yirik namoyandalari shaxsning qiziqishini uning 
yaxlit ruhiy dunyosi bilan, binobarin, odamning aqliy faoliyati, bilish jarayonlari, 
irodasi, xarakteri, temperamenti, shissiyoti, qobiliyati bilan, umuman olganda 
inson tuzilishining barcha qirralari bilan bog’liq tarzda tushuntirishga harakat 
qilganlar. 
Qiziqish 
muammosi 
psixologik 
nuqtai 
nazardan 
N.A.Ribnikov, 
N.F.Dobrinin, 
N.D.Levitov, 
M.F.Belyaev, 
L.A.Gordon, 
L.I.Bojovich, 
N.G.Morozova, M.G.Davletshin, M V.Voshidov, V.A.Tokareva, E.g’.g’oziev va 
boshqalarning nazariy metodologik xususiyatga ega bo’lgan asarlarida hamda 
maxsus eksperimental tadqiqotlarida rivojlantirildi. 
Hozirgi zamon psixologiyasida qiziqish ob'ektiv borliqning insonlar ongiga 
sub'ektiv tarzda aks etishlaridan biri sifatida tan olinadi. qiziqish
shaxsning muayyan voqelikdagi, ma'lum vaziyatdagi turli narsa va hodisalarga 
tanlab munosabatda bo’lishida, insonning o’ziga xos qaror qabul qilishida, o’zini 
o’zi nazorat eta bilishida, maqsadga intiluvchanligida, yuzaga kelgan ob'ektiv va 
sub'ektiv to’siqlarning yengishida ifodalanadi. 

---

107 
Psixologiya fanining yirik namoyandalarining ta'limoticha, qiziqish 
odamlarning eshtiyojlari negizida yuzaga keladi, yaqqol ijtimoiy tarixiy hart-
haroitda, vaziyatda vujudga keladi, shakllanadi, barqarorlashib boradi hamda 
ularning shaxsiy turmush haroitida va faoliyatida, ijtimoiy ishlab chiqarishda 
qatnashishi singari omillarda gavdalanadi. Umumiy talqinlarga asoslanib mulohaza 
bildirilganda, qiziqish aloshida jarayon, ma'lum psixologik funksiya emas, chunki 
u shis-tuyg’u, iroda, ong, qolaversa jamiki psixik holatlar, hodisalar va ichki 
kechinmalarning o’zida mujassamlashtirgan, murakkab tizimli ruhiy voqelikdir. 
Qiziqishni psixologik moshiyatining dastlabki ko’rinishi-bu uni odamlar 
tomonidan anglab yetishi yoki tushunish imkoniyatidir. Shaxs qiziqish mashsulini, 
uning oqibatini anglash, tasavvur etish orqaligina ob'ektiv borliqdagi narsa va 
hodisalarga ongli, tanlab munosabatlarda bo’ladi. Lekin bu voqelik (anglash, 
tushunish) insonda birdaniga sodir bo’lmaydi, balki muayyan vaqt davomida unda 
bilish jarayonlari, shaxsiy fazilatlari, individual-tipologik xususiyatlari rivojlanishi 
tufayli yuzaga keladi.Shuni aloshida ta'kidlab o’tish joizki, qiziqishning psixologik
moshiyati namoyon bo’lishi aqliy jarayonlar muhim rol o’ynashi hodisasi qayd 
qilinishi u faqat intellektdan tashkil topadi, degan ma'no anglatmaydi, albatta.
Xuddi shu boisdan, qiziqishni psixologik moshiyatining ikkinchi ko’rinishi-
uning shis tuyg’ular, emosional holatlar bilan uyg’unlashgan, mujassamlashgan 
tarzda ifodalanishidir. Ma'lumki, shis-tuyg’ular, shuningdek, emosional holatlar 
(emosional ton, kayfiyat, shijoat, eshtiros va boshqalar) shaxsning borliqdagi aniq 
voqelikka, narsa va hodisalarga, muayyan faoliyatga nisbatan intilishni, sa'i-
harakatlarni kuchaytiradi, jadallashtiradi, safarbarlikni ob'ektga yo’naltiradi. Inson 
o’z shaxsiy qiziqishini qondirgandan keyin unda yoqimli shis-tuyg’ular uyg’onadi, 
ruhiy qoniqish esa o’z navbatida lazzatlanish (praksik) shisni vujudga keltiradi, 
buning natijasida frustrasiya (ruhi tushish) uning shaxsiyatini egallaydi. 
Qiziqishni psixologik moshiyatining uchinchi ko’rinishi-uning irodali 
sifatlari bilan yoinki iroda akti bilan umumlashgan tarzda vujudga kelishidir.
Irodaviy zo’r berish, muayyan qaror bo’yicha intilish, ba'zi qiyinchiliklarni 
yengish, mustaqillik namoyon qilish qiziqishni qaror toptiradi, shaxsni maqsad sari 
yetaklaydi. Qiziqishni psixologik moshiyatining to’rtinchi ko’rinishi- uni oliy nerv 
faoliyati xususiyatlari va temperament tiplari bilan birga mujassamlashgan holda 
namoyon bo’lishidir. Qiziqishning nerv-fiziologik mexanizmlari to’g’risida 
mulohaza yurtilganda, dastavval rus olimi I.P.Pavlovning oliy nerv faoliyati 
shaqidagi ta'limotini ta'kidlab o’tish joiz. Uning "bu nima?" refleksi, ya'ni 
orientirovka (mo’ljal olish) refleksi qiziqishning moddiy negizini tushuntirishda 
muhim ahamiyat kasb etadi. I.P.Pavlov va uning shogirdlaridan keyin P.K.Anoxin, 
N.A.Bernshteyn, B.M.Teplov, V.S.Merlin, V.D.Nebilisin va boshqalar insondagi 
qiziqishning nerv-fiziologik mexanizmlarini bosh miya katta yarim harlari 
po’stlog’ida orientirovka refleksi negizida murakkab muvaqqat bog’lanishlarning 
vujudga kelishidir, degan yo’sinda talqin qilmoqdalar. qiziqishning moddiy 
asoslari- o’zaro induksiya qonuni, po’stloqdagi optimal qo’zg’alish o’chog’i va 
dinamik stereotiplar (I.P.Pavlov), dominanta (A.A.Uxtomskiy), orientir murakkab 
psixofiziologik hodisa ekanligi (E.N.Sokolov) va boshqalar bo’lib shisoblanadi. 

---

108 
Hozirgi davrda qiziqish shaxsning individual psixologik xususiyatidan 
iboratdir, degan xulosa odatiy narsaga aylanib qoldi.Shunga qaramasdan, ba'zi 
manbalarda qiziqish-muayyan soha bo’yicha to’g’ri mo’ljal olishga, yangi omillar 
bilan tanishishga, voqelikni to’la va chuqur aks ettirishga yordam beradigan 
motivdir, degan ta'rifga ham egadir. Shunga mutanosib tarzda qiziqish bilish 
jarayoni tusini kashf etadigan, ijobiy shis-tuyg’ularda yo’naltirilgan ob'ekt bilan 
chuqurroq tanishishga, u shaqda ko’proq ma'lumotga ega bo’lish, uni moshiyatini 
anglab yetishga nisbatan shaxsning istagida namoyon bo’ladi, qabilida mulohazalar 
shukm suradi. 
Shuni aloshida ta'kidlash lozimki, shaxsning ishtiyog’ini qondirishga 
yo’naltirilganligini aks ettiruvchi qiziqishning qondirilishi, shech qachon uning 
so’nishini ifodalamaydi, aksincha ob'ektning noma'lum qirralarini aniqlashga 
nisbatan intilish davom etaveradi.Shu bilan birga qiziqishlar bilishning, uning 
jarayonlari funksional holatining doimiy qo’zg’atuvchi mexanizmi sifatida vujudga 
keladi va aks ettirishda davom etadi. 
Psixologiyada qiziqish mana bunday tiplarga ajratilishi mumkin: 1) 
mazmuniga ko’ra: shaxsiy va ijtimoiy; 2)maqsadiga binoan: bevosita va bilvosita; 
3) ko’lamiga qaraganda: keng va tor; 4) qiziqishlar darajasi bo’yicha: barqaror va 
beqaror va boshqalar. 
Qiziqishning mazmun jishatidan o’zaro tafovutlanishi quyidagilarda 
mujassamlashadi: bilish eshtiyojlarining ob'ektlari qaysilar, bilishning mazkur 
faoliyat maqsadi bilan mutanosibligi, shaxsning yashayotgan mushitiga nisbatan 
munosabati kabilar. Shaxsda nimalarga nisbatan qiziqish uyg’onadi, uning bilish 
eshtiyojlari ob'ektining ijtimoiy qiymati qanday ahamiyat kasb etadi? Insonning 
shaxsiy qiziqishi kelib chiqishiga ko’ra birlamchi bo’lishiga qaramasdan, u bir 
davrning o’zida ijtimoiylik xususiyatini kasb etaveradi. Uning kasbiy faoliyatiga 
nisbatan qiziqishi oxir oqibatda jamiyat uchun naf keltirishi, ravnaqi uchun 
qiymatlidir. Ijtimoiy xususiyatli qiziqishlarning paydo bo’lishi shaxsiy ahamiyat 
kasb etish sari etaklashi muqarrar. Chunki umumiylik (ijtimoiylik) bilan xususiylik 
(shaxsga oidlik) uyg’unlashgan holda shukm suradi va ular bir bosqichdan boshqa 
bir bosqichga avtomatik ravishda o’taveradi yoki ular doimo o’rin almashtirib 
turishadi. Shaxs o’z qiziqishi tufayli biron-bir narsani kashf etsa, individual 
eshtiyojini qondiradi, shuningdek, jamiyat, jamoa uchun ishlab chiqarishni 
takomillashtirishga bu narsa xizmat qiladi. Shu boisdan jamiyatning, jamoaning 
eng dolzarb vazifalaridan biri-yoshlarning mustaqil, faol bilishga, ijtimoiy 
ahamiyatga moyilik mehnat faoliyatiga nisbatan qiziqish uyg’otishdan iboratdir. 
Toki ularda jiddiy, sermazmun, jamiyat tomonidan rag’batlantiriluvchi, meshr-
mushabbatga sazovor qiziqishlar shakllansin. 
Qiziqishning maqsad jishatidan farqi bevosita va bilvosita namoyon 
bo’ladigan qiziqishlarning mavjudligini aniqlaydi. Bevosita qiziqishlar 
voqelikning, jismlar va hodisalarning emosional jozibaliligi, shis-tuyg’ularga ega 
bo’lishligi, tashqi ta'sirlarga beriluvchanligi tufayli vujudga keladi. Bevosita 
qiziqishlar o’rganilayotgan narsaning ma'nosi bilan uning shaxs faoliyati uchun 
ahamiyati mos tushgan taqdirda paydo bo’lishi mumkin.

---

109 
Psixologiyada bevosita qiziqishning yuzaga kelishini faoliyatning maqsadini 
anglash bilan bog’liq bo’lgan bilishni eshtiyoj deb atash qabul qilingan.
Mehnat va o’qish faoliyatida hamisha shis-tuyg’uga, jozibaga tayanib ish 
tutish imkoniyati mavjud bo’lmasligi sababli jismoniy va aqliy mehnatni ongli 
idora qilishda muhim ahamiyat kasb etadigan bavosita qiziqishlarni tarkib toptirish 
masalasi ishlab chiqarish hamda ta'lim tizimi oldida turgan muhim vazifasi 
shisoblanadi. 
Shunday qilib, u yoki bu narsalarni (hodisalar moshiyatini) bilish, ko’rish, 
idrok qilish, anglab yetish uchun qiziqarli tuyulgan ichki kechinmalar bevosita 
qiziqishni aks ettiradi. Bilvosita qiziqishlar mehnat faoliyati yoki ta'lim olish 
jarayonining muayyan ijtimoiy ahamiyati bilan uning shaxs uchun sub'ektiv 
ahamiyati o’zaro mos tushganida bilvosita qiziqish yuzaga keladi. Binobarin, shaxs 
mazkur jarayonda bu narsalar meni qiziqtirgani uchun juda qiziqarlidir, degan 
xulosaga keladi. Mehnat faoliyati va ta'lim jarayonini ongli tashkil etishi yetakchi 
va ustuvor rol o’ynaydigan bilvosita qiziqishlarni tarkib toptirish uchun maxsus 
treninglarga, omilkor yo’l-yo’riqlarga o’rgatish maqsadga muvofiqdir. 
Odamlarning qiziqishlari o’zining ko’lami bilan bir-biridan farq qiladi. 
Shunday shaxslar toifasi ham mavjudki, ularning qiziqishlari faqat birgina sohaga 
qaratilgan bo’ladi. Boshqa bir toifaga taalluqli odamlarda esa qiziqishlar qator 
sohalarga, fanlarga, ob'ektlarga yo’naltirilganligini uchratish mumkin. Lekin turli 
sohaga nisbatan qiziqishlarning biri ikkinchisiga salbiy ta'sir etishi mumkin emas, 
agarda ular oqilona boshqarish imkoniyatiga ega bo’lsa. qiziqishning torligi 
ko’pincha salbiy hodisa sifatida basholanishi mumkin, lekin ayni chog’da ularning
kengligi ham nuqson tariqasida tashlil qilinsa bo’ladi. Biroq shaxsning barkamol 
shaxs bo’lib kamol topishi qiziqishlar ko’lamini tor emas, balki keng miqyosda 
bo’lishni taqozo etadi. 
Qiziqishlar o’zlarining darajasiga qarab barqaror va beqaror turlarga 
ajratiladi. Barqaror qiziqishga ega bo’lgan shaxs uzoq vaqt davomida yoqtirgan 
predmetlariga, ob'ektlariga, hodisalarga nisbatan o’z maylini shech o’zgarishsiz 
saqlab tura oladi. Shu boisdan inson eshtiyojlarini o’zida mujassamlashtiruvchi, 
shaxsning ruhiy fazilatiga aylana boshlagan qiziqishlar barqaror qiziqishlar 
deyiladi. Barqaror qiziqish shaxs qobiliyatining rivojlanganligidan darak berishi 
mumkin. Ana shu nuqtai nazardan olib qaraganimizda, mazkur qiziqish tashxis 
qiluvchanlik xususiyatiga ega. Biroq insonlarda barqaror qiziqishning mavjud yoki 
mavjud emasligini aniqlash uchun ularning mehnat faoliyati va o’quv jarayonidagi
qiziqishlarining tashqi ifodasini atroflicha o’rganishga to’g’ri keladi. Odatda 
qiziqishning tashqi ifodasi shaxsning o’ziga o’zi basho berish, o’zini o’zi tashlil 
qilish faoliyatlarida namoyon bo’ladi. Barqaror qiziqish to’g’risida mulohaza 
yuritilganda, uning boshqa tarkibiy qismlari va qirralarini shisobga olish lozim, 
chunki bu narsa ko’p jishatdan shaxsning irodaviy sifatlari, xarakterining 
vazminligiga bog’liq. 
Qiziqishning barqarorligi uning nisbatan jadal tarzda namoyon bo’lishi 
hamda uzoq davom etishi bilan ifodalanadi. Shaxsning zaruriy eshtiyojlarini 
yuksak darajada aks ettiradigan, shuningdek, uning psixologik tuzilishiga xos 

---

110 
xislatlarga aylanib boradigan qiziqishlari barqaror qiziqish deyiladi. Barqaror 
qiziqish qobiliyatning bir ko’rinishiga o’xshash bo’lib, maqsadga yo’nalganligi 
bilan muhim ham individual, ham ijtimoiy ahamiyatga, qiymatga egadir. 
Qiziqishlarning ba'zi holatlarda beqaror bo’lishligi insonlarning yosh, jins, 
tipologik xususiyatiga bog’liqdir. Bunday toifadagi odamlarda qiziqishlar g’oyatda 
eshtirosli kechadi, biroq qisqa muddatli bo’lishi mumkin. Masalan, bir vaqtning 
o’zida ular bir nechta fanlarga, tabiat hodisalariga qiziqadi, barcha narsaga 
ishtiyog’ bilan kirishib, muammo moshiyatiga chuqur kirib bormasdan, boshqa 
holatlar 
bilan 
mashg’ul 
bo’lib ketadilar. Unday xususiyatli shaxslar 
mashg’ulotlarga tez kirishadi va shunday yo’sinda so’nib turadi ham. qiziqishlar 
saloshiyatli voyaga yetgan odamlarning, yoshlarning o’z iste'dodlarini maqsadga 
yo’naltirgan tarzda amalga oshishini ta'minlaydi. 
Shaxsdagi qiziqishlarni rivojlantirish va barqarorlashtirish uchun ularning 
negizini tashkil etadigan faoliyat bilan mashg’ul bo’lishga, maqsadga muvofiq 
ravishda shug’ullanishga, mayl uyg’otishga puxta zamin shozirlash zarur, toki 
qiziqishlar motiv, eshtiyoj, e'tiqod funksiyasini bajarishga aylansin. Shunday qilib, 
qiziqishlar-shaxs faoliyati asoslarining tansho yo’nalishi emas, lekin uning eng 
muhim jishatidan iboratdir. 
Psixologiya fanining so’ngi davrdagi ma'lumotlariga asoslangan holda 
qiziqishning bir nechta darajalarga ajratish mumkin: a) sinchkovlik, b) 
qiziquvchanlik, v) bilishga qiziqish, g) turg’un yoki kasbiy qiziqish. Sinchkovlik 
qiziqishning biror narsaga nisbatan kuchli intilishdan iborat qisqa muddatli turi 
yoki darajasidir. qiziquvchanlik shaxsning voqelikdagi narsa va hodisalarga, 
ularning bilishga nisbatan faol munosabatidan iborat qiziqish darajasidir. Bilishga 
qiziqish anglashinilgan darajadagi, maqsadga muvofiqlashgan, jismoniy va aqliy 
faoliyatning yangi qirralarini egallashga yo’naltirilgan qiziqish turidir. Turg’un 
qiziqish shaxsning kasbiy ko’nikmalar, malakalar va bilimlarni egalashga 
yo’naltirilgan, kasbiy tayyorgarlik darajasi bilan uyg’unlashgan, maqsadga erishish 
yo’lida faollik ko’rsatuvchi qiziqish turidir. 
Shaxslar ixtiyoriga piktogramma, anagramma, turli xususiyatli testlarni 
shavola qilish ularda qiziqishning ichki mexanizmlarini keltirib chiqaradi.
Bu narsa o’z navbatida ularda o’z qiziqishini o’zi boshqarish ko’nikmasini 
shakllantiradi, har qanday qo’zg’oluvchiga javob berishdan iborat stereotip shosil 
bo’ladi. Qiziqishning bu turi va uning yuqori bosqichi shaxsning voqelikdagi ichki 
bog’lanishlarni, munosabatlarni bilib olishga yo’llaydi hamda ruhiy to’siqlar va 
qiyinchiliklarni 
yengadigan, 
muvaffaqiyatsizliklardan 
cho’chimaydigan, 
qat'iyatlik, intiluvchan, toliqmas individual xususiyatni shakllantirishga yordam 
beradi. Odamlarda o’zini o’zi boshqarish, shaxsiy qiziqishini idora qilish, o’ziga 
o’zi buyruq berish, o’zini qo’lga olish, o’zini o’zi takomillashtirish singari shaxs 
xususiyatlarini shakllantirish ijtimoiy, tarixiy hamda ijtimoiy psixologik ahamiyat 
kasb etadi.