Toshkent moliya instituti rasulova d. V., Xotamov I., Asatullaev X. S. Biznesni tadqiq etish usullari

Benchmarking–marketing tadqiqoti funktsiyasi sifatida. Bozor iqtisodiyoti 
sharoitida ko’pgina firmalarning raqobat afzalligi ko’p tashqi va ichki omillarga 
bog’liq bo’lib, tadbirkorlikning turli sub’ektlari bilan samarali hamkorlik va 
muloqot o’rnatish juda muhim hisoblanadi. Raqobat kurashida kutilmagan 
holatlarga duch kelish, marketing tashqi muhiti, ya’ni makro muhiti omillari 
ta’siriga duch kelish hollarida engilmaslik uchun marketing tizimining sub’ektlari 
bilan hamkorlikni kuchaytirish zarur.
Benchmarking – ingliz tilida standart, mo’ljal ma’nosini anglatadi. Firma o’z 
faoliyatida qaysi mo’ljalga, raqobatchining qaysi kuchli tomoniga asoslanib o’zini 
rivojlantirishi, kuchli tomonlarini ko’paytirishi, yangi qanday mahsulotlarni ishlab 
chiqarish orqali o’z afzalligini kuchaytirishi mumkin kabi savollarga amaliy javob 
topib keyingi xatti-harakatini rejalashtirishi kerak.
Amaliyotda marketing tadqiqotlari deganda, iste’molchilar, raqobat-chilar, 
xaridorlar haqida axborot to’plash, saqlash, qayd qilish va ularni tahlil qilish 
tushuniladi. Ular asosida mahsulot assortimentini o’zgartirish, narx – navo 
siyosatini qayta ko’rib chiqish, sotishni tashkil qilishni takomillashtirish kabi 
vazifalar hal qilinadi. Lekin bu ma’lumotlar firmaning ichki ko’rsatkichlarini tahlil 
qilishga hech qanday aloqasiyo’q. Masalan, nimauchun mahsulot tannarxi oshib 
ketib, firma mahsulotiningnarxi raqobatchi firmanikiga qaraganda yuqori narx 
bo’ldi, nima uchun tovar aylanmasi dinamikasi tushib ketdi, nima uchun korxona 
foydasi kichik va hokazo savollarga javob topish uchun ichki moliyaviy hisob -

---

97 
kitoblarni amalga oshirish kerak. Iste’molchilarni so’rovnomadan o’tkazishda 
tovar, uning xususiyatlari, narxi, foydaliligi kabi savollarga javob olib, undagi 
fikrlarga qarab ma’lum tadbirlar ishlabchiqiladi va amalga oshiriladi. 
Benchmarking hozirgi sharoitda firmaning raqobat afzalliklarini, raqobatdoshligini 
o’sishini va samarali tadbirkorlik strategiyasini shakllantirishda marketing 
tadqiqotlarining falsafasi vavositasi bo’lib hisoblanadi. 
“Dominus Pizza”: Istemolchilarni tinglang va ularga siz nimani 
eshitganingizni bildiring. 
Besh yillik o’zgarmas yoki kamayib boruvchi daromadlardan keyin “Dominus 
Pizza” biznes dunyosida amalda quloq eshitmagan bir ish qildi. “Avvalo” deydi 
sanoat kuzatuvchisi, “u mijozlardan kompaniya haqida samimiy fikrlarini 
berishlarini so’radi”. Ikkinchidan, u aslida kompaniya mahsuloti haqidagi alamli 
xaqiqat (“karton qog’oz” va “lazzatdan butunlay maxrum” deb ta’kidlab o’tilgan 
so’zlar)ga quloq soldi. Va nihoyat, eng xayratlanarlisi, kompaniya mahsulotini 
butunlay qayta kashf qildi. Shundan so’ng, “Dominus Pizza”ning tasirli “Pitsaning 
qaytishi” kompaniyasi haqidagi hikoya vujudga keldi. 
Bu qaytish iste’molchilarning nimani o’ylagani va nimani hohlashin chuqur 
tushunish bilan boshlandi. Tadqiqotlar shuni ko’rsatdiki, “Dominus” raqiblari 
orasida xizmat sifati, ishonchlilik va arzonlik borasida eng yuqori o’rinda tursada, 
lekin ta’m borasida ancha ortda qolib ketgan edi. Ta’mni afzal bilish bo’yicha 
olingan so’rov kompaniya mahsulotini eng so’nggi o’liklar qatoriga qo’shib 
qo’ydi. 
Iste’molchilar uning pitsalari haqida amalda nimani o’ylashganini chuqurroq 
tushunishi uchun, “Dominus” ijtimoiy media kanallari va turli yoshdagi kishilardan 
tarkib topgan fokus guruhlardan foydalangan holda tadqiqot ishlarini boshladi. U 
iste’molchilarning onlayn muloqotlarini kuzatib bordi va ulardan kompaniya 
mahsulotlari haqidagi fikr-mulohazalarini “Facebook”, “Tweeter” va boshqa 
ijtimoiy tarmoqlar orqali berishlarini iltimos qildi. 

---

98 
Keyin, Internet orqali olingan ma’lumotlarga tayangan holda, “Dominus” 
iste’molchilarni to’g’ridan-to’g’ri, yuzma-yuz muloqotga kirishishga jalb qiluvchi 
haqqoniy fokus guruhni shakllantirdi. 
Onlayn mulohazalar va fokus guruh natijalarini hazm qilish sovuqqina 
“Dominus” pitsalarini xazm qilish kabi qiyin edi. Eng ko’p uchraydigan e’tiroz: 
“Dominus” pitsalarining “Kartonqog’ozga o’xshashta’mibor” degani edi. Lekin bu 
faqat boshlanishi edi xolos. Birin-ketin, pitsani sevadiganlar “Dominus” pitsalarini 
tishlab oluvchi ya’ni “Ta’mdan butunlay maxrum”, “Sousi xuddi ketchup ta’mini 
beradi”, “Men iste’mol qilgan pitsalarning eng yomoni”, “Qayta ishlangan 
pishloq”, “Massiv ishlab chiqarilgan, zerikarli va yoqimsiz pitsa” va “Mikro 
to’lqinli pech pitsasi-hech qanday ustunliksiz.” Degan izohlar bilan yerga urishdi.  
Bunday achinrli natijalardan berkinish yoki ularga shundoqqina qo’l siltab 
qo’yishning o’rniga “Dominus”ning ish boshqaruvchilari bu muammoni tan 
oldilar. “Bizda komandamiz uchun fokus guruh “web cast” (internetda video tarzda 
beriladigan xabarlar) bor edi” deydi “Dominus”ning marketing bo’limi direktori. 
“Qachonki sening pitsang haqida biror kim daxshatli biror nima aytsa, unga 
o’rgana olmas ekansan, lekin birinchi bor bo’lgani uchun barcha ish 
boshqaruvchilarimiz u bilan yuzma-yuz bo’lishdi. Ular bunga ishonisha olmadi. 
Hammamiz keyingi yig’ilishlarga boraolmasligimizni va nimadir qilishimiz 
kerakligini aytdik” 
Shundan so’ng “Dominus” pitsasini butunlay qayta kashf qilishni boshladi. U 
eski mahsulotni shundayicha yaxshilab qo’ymadi balki, uning ritseptini irg’itib 
yuborib, yangitdan boshladi. “Dominus”ning marketing bo’limi boshlig’i Rasl 
Veiner (Russel Weiner), “Biz uni yangi va yaxshilangan deb atamoqchi hamda bu 
bo’yicha muhim kashfiyot qilmoqchi emas edik. Biz oldimizdagi to’siqni ag’darib 
tashlashga majbur bo’lgan edik xolos” deb aytib o’tdi. 
“Dominus”ning malakali oshpazlari pitsaning nonini, sousini, pishlog’ini va 
boshqa ingredientlarini butunlay yangilangan holda tayyorlashni boshlashdi. Natija 
qizartirib pishirilgan, petrushka bilan bezatilgan hamda sarimsoqpiyoz qo’shilgan 
nonga ega butunlay yangi pitsa hosil bo’ldi. Yangi sous tilingizni biroz achitadigan 

---

99 
ozgina qizil qalampiri bilan mazali, achchiq tamli va yorqin ranga ega boldi. “Biz 
barini o’zgartirdik” dedi “Dominus”ning mahsulotni takomillashtirish bo’yicha 
bosh oshpazi. “Hozir u mazaliroq. Mijozlarning undan ko’ngli to’lgan.” Yangi 
pitsa ommaga tanishtirigandan ikki hafta o’tib, AQShning turli hududlaridan tanlab 
olingan 1800 nafar pitsa mijozlari ishtirokida ta`mni aniqlash bo’yicha test 
o’tkazildi. Birma-bir taqqoslab chiqilganda iste’molchilar “Papa Johns” va “Pizza 
Hut” pitsalariga qaraganda “Dominus”ning pitsasini mazaliroq deb topishdi. 
O`zgarishlarni e’lon qilish va mijozlar qarashini o’zgartirish uchun, 
“Dominus” 75 million AQSh dollari qiymatidagi “Pitsaning qaytishi” 
kompaniyasini ishga tushirdi. Kompaniyada tadqiqotning o’zi maktublardan iborat 
edi. Televizion reklamada Fokus- guruh pitsaning aslida qanday yomon bo’lganini 
tasvirlashayotgani namoyish qilindi. Reklamada, direktor Patrik Doyl mijozlar 
uning pitsasi haqida nima demoqchi bo’lganlarini eshitganini va bu e’tirozlarini 
yuragiga olganini tan oladi. Keyin u “Hali vaqt keladi qachonki, sen o’zgarish 
qilishingni bilganingda” deb ta`kidlaydi.  
Boshida samimiy kompaniya o’zining “Facebook” va “Tweeter”dagi 
sahifasiga to’laligicha integrasiyalshgan edi. Va kompaniya bu orqali yaxshi va 
yomon jihatlarini jo’natib, bu haqda mijozlardan o’z fikrlarini berishlarini so’rar 
edi.