1 Мавзу: Экспериментал психологиянинг предмети

 yordamida o`rganish. 
R E J A : 
1. Psixofizika va uning muammolari. 
2. Sezgirlikning mutloq chegarasini aniqlash metodlari. 
3. Farq qilish chegarasini aniqlash metodlari. 
Mavzu yuzasidan asosiy tushunchalar:

Psixofizika-psixologiya va fizika oralig`ida tashkil topgan umumiy 
psixolgiyaning klassik bo`limlaridan biri. 

Psixofizik muammo-psixikaning tabiatdagi o`rnini aniqlash. 

Psixofizik qonun- sezgirlik kuchining qo`zg`atuvchining kuchiga bog`liqligi. 

Absolyut chegara-qo`zg`atuvchining sezgi hosil qiladigan eng yuqori va eng 
kichik kuchi.

Farq qilish chegarasi- ikkita qo`zg`atuvchi kuchi o`rtasidagi minimal farq. 

Minimal o`zgaruvchilar metodi- farq qilish yoki absolyut chegarani o`rganish 
metodi. 
 
Psixofizika umumiy psixologiyaning klassik bo`limlaridan biri bo`lib, uning 
asoschisi Gustav Teodor Fexner (1801-1887) hisoblanadi. Psixofizikaning o`ziga xos 
tomoni. Kuzatilayotgan hatti-harakat va ruhiy holatlar eng avvalo ularni vujudga 
keltirgan turli fizik (tabiiy) sharoitlar orqali tushuntiriladi. Ayniqsa, sensor va 
pertseptiv faoliyatini psixofizik o`rganilishi yaxshi rivojlangan bo`lib tadqiqotlar 2 
xil yo`nalishda 1-sezgirlik chegaralarini o`rganish: 2-psixofizik shkalalar tuzish; 
tarzida tashkil etiladi.
Tekshiruvchilar ish holatini yozib olishning zamonaviy vositalaridan 
foydalanish nafaqat sensor va pertseptiv jarayonlarni, balki ichki faollik va qaror 
qabul qilish kabi holatlarni ham o`rganish imkonini beradi. Psixofizikaning 
zamonaviy uslublaridan biri R.SHepardning ko`p o`lchovli shkalalashtirish 
metodikasidir. Uning yordami bilan sezgirlikning eng muhim va o`ziga xos tomonlari 
o`rganiladi. Bunday tadqiqotlar nafaqat sezgirlik psixofizikasida, balki hissiyot 
psixologiyasida, psixodiagnostika va psixosemantikada ham keng qo`llaniladi.
Psixofizik muammo keng ma`noda birinchidan, psixikaning tabiatdagi o`rni, 
tor ma`noda esa psixologik va fiziologik jarayonlarning o`zaro nisbatidir. 
Ikkinchidan, psixofizika muammosini psixofiziologik muammo, deb atash mumkin. 
Psixofizik muammolar - XVII asrda R.Dekart jonli organizmlarning xulq-atvorini 
mexanik o`zaro ta`sir sifatida qarash kerakligi haqidagi g`oyani ilgari so`rgandan 
so`ng, ayniqsa, dolzarb bo`lib qoldi.
Bu g`oyaga ko`ra ongning tushuntirish qiyin bo`lgan aktlari jismsiz fazoviy 
bo`lmagan substantsiyaga kiritilgan. Bu substantsiyaning “tana mashinasi” ishiga 
munosabati R.Dekartni psixofizik o`zaro ta`sir kontseptsiyasini ilgari surishga 
undadi, ya`ni tana faqat harakat qiladi, jon faqat fikrlaydi, ular miyaning muayyan 
qismida bir-biriga ta`sir etadi.
T.Gobbs va B.Spinoza bu g`oyaga qarshi chiqib, o`z qarashlarini ilgari 
surishgan. Gobbs, sezgini moddiy jarayonlarning yordamchi predmeti, deb qarasa, 

---

29
Spinoza g`oyalar tartibi, xuddi buyumlar tartibiga o`xshaydi, deb ko`rsatadi. 
G.V.Leybnits, mexanistik qarash bilan psixikani noyob mohiyat, deb qarashni bir-
biriga aralashtirgan holda psixofizik parallelizm g`oyasini ilgari surdi. Uning fikricha 
tana va jon o`z operatsiyalarini bir-biriga bog`liq bo`lmagan holda bajaradi, lekin ular 
o`rtasida nihoyatda nozik kelishuvchanlik mavjud. Ular bir-biriga bog`liq bo`lmay 
yurayotgan, lekin bir vaqtni ko`rsatayotgan ikkita soat strelkasiga o`xshaydi.
X1X asrning oxiri XX asr boshlarida psixofizik muammoni mexanizm 
yo`nalishida talqin qilish keng avj oldi. Bu oqim jon va tanani bir xil elementdan 
tashkil topgan, deb hisoblaydi. 
Juda ko`plab asarlarda psixofizik muammolar, psixikani yuksak darajada 
tashkil topgan materiyaning xossasi, ya`ni jonli mavjudot bilan tashqi dunyoning 
o`ziga xos ta`siri natijasi sifatida qarash orqali tushuntiriladi. Psixofiziologiya va u 
bilan bog`liq ko`pgina fanlarning tarmoqlarida psixik aktlar va ularning fiziologik 
substratlarining bog`liqligi haqida boy ma`lumotlar to`plandi.
Sezgirlikni tajriba asosida o`rganishning ahamiyati
qanday? 
Tashqi olam haqidagi bilimlar asosi sezgilardir. Sezgi tashqi olamdagi 
predmetlarning sezgi a`zolariga bevosita ta`sir etish bilan ularning xossalarini inson 
miyasida aks ettirilishidir. Sezgi qo`zg`atuvchining maxsus energiyasiga aylantirilishi 
natijasidir. 
Afferent tizim organizmning umumiy holatini ma`lum darajada aks ettirish 
imkoniyatiga ega. eksperimental yo`l bilan bilinar-bilinmas sezgirlikni vujudga 
keltiradigan qo`zg`atuvchining minimal kuchini aniqlash mumkin. Bu minimal 
intensivlikni psixofizika asoschisi G.T.Fexner sezgi a`zolari sezgirligining absolyut 
chegarasi bilan sezgi a`zolari sezgirligi o`rtasida teskari proportsional aloqa mavjud: 
chegara qanchalik kichik bo`lsa, sezgirlik shuncha yuqori bo`ladi, deb ta`riflaydi. 
Buni quyidagi, formula bilan izohlanadi;
RL
E
1

bu erda E - sezgirlik, RL - sezgirlikning absolyut chegarasi. 
Inson sezgi a`zolari 
yordamida qo`zg`atuvchilar o`rtasidagi farqni ham ajrata oladi. qo`zg`atuvchining 
ikkita kuchi o`rtasidagi bilinadigan farq sezgirlikning farq qilish chegarasi, deb 
ataladi. Farq qilish chegarasi DL bilan belgilanadi, u qanchalik yuqori bo`lsa, chegara 
shunchalik past bo`ladi.
DL
Ed
1

Nemis fiziologi e.Veber X1X asrda eksperimental yo`l bilan farq qilish 
chegarasining kuchi nisbiyligi, qo`shimcha minimal qo`zg`atuvchi 
R

dastlabki 
qo`zg`atuvchining kuchiga nisbatan doimiy mikdor ekanligini isbotladi. 
Const
R
R


Fexner sezgirlik intensivligining o`zgarishi fizik qo`zg`atuvchining kuchiga 
bog`liqligini quyidagicha ifodalaydi: 
r
c
Ed
log
.

? 

---

30
bu erda Ed q farq qilish sezgirligi, s- konstanta , r - qo`zg`atuvchining kuchini ( R ) 
sezgirlikning absolyut chegarasiga nisbati ( RL ) ya`ni
RL
R
r

G.Fexner psixofizik qonunni quyidagicha ifodalaydi. sezgirlik kuchi 
qo`zg`atuvchining absolyut qiymatiga emas, balki qo`zg`atuvchi kuchininng 
logarifmiga proportsionaldir.  
Sezgi qonuniyatlarini kuzatish orqali ham o`rganish
mumkinmi?
G.Fexner absolyut va farq qilish chegaralarini o`lchashning bir necha 
metodlarini taklif kildi.
Bunday metodlardan biri minimal o`zgaruvchilar yoki chegara metodi deb 
yuritiladi.
Bu metodning mohiyati uning nomidan ko`rinib turibdiki, oldindan 
tayyorlangan qo`zg`atuvchilar shunday berib boriladiki, ular bir-biridan minimal 
darajada farq qilishini aniqlash mumkin bo`ladi. Qo`zg`atuvchi goh ortib, goh 
kamayib boruvchi tartibda beriladi. Har bir turkum qo`zg`atuvchilar tartibi 
javoblarning o`zgarishi bilan belgilanadi. («ha», «yo`q», «ko`ryapman», 
«ko`rmayapman»). Odatda sezgirlikni o`lchash kamayib boruvchi qo`zg`atuvchilar 
berib borishdan boshlanadi. Qo`zg`atuvchining ta`siri sezilmay kolguncha davom 
ettiriladi. Ortib boruvchi qator uchun ham shunday tartibda o`tkaziladi. Tajribaning 
har bir qismi 6 martadan 15 tagacha takrorlanadi. Sezgirlikning absolyut chegarasi 
sifatida ularning o`rtacha arifmetik qiymati (M) olinadi.
N
EL
RL

bu erda RL - o`rtacha sezgirlikning absolyut chegarasi, L - har bir o`suvchi va 
kamayuvchi qo`zg`atuvchilar qatorining chegara qiymati, N - qo`zg`atuvchilar 
qatorining umumiy soni. Tekshiriluvchilar javoblarining variativligi o`rtacha 
kvadratik chetlanish(

)yordamida aniqlanadi o`rtacha xatolar quyidagicha 
aniqlanadi.
1


N
d
RL

bu erda - RL - dan o`rtacha arifmetik chetlanish, N - tanlanmalar soni. 
Sezgirlik chegaralarini o`rganishda ko`proq qaysi metodga
asoslaniladi? 

Sezgirlikning 
absolyut 
chegarasini 
aniqlash 
maqsadida 
doimiy 
qo`zg`atuvchilar yoki konstant metodidan ham foydalaniladi. Bu metodni 
boshlashdan avval chegara zonasining diapazonini aniqlab olish kerak. CHegara 
zonasi, tekshiriluvchi qo`zg`atuvchini sezadigan yoki sezmay qoladigan intensivligi 
zonasidir. Bu zona teng bir-xil toq bo`lgan intervallarga bo`linib olinadi. (5 dan 9 
gacha). SHuning uchun ham qo`zg`atuvchilarning barcha kuchlari o`rtasidagi farq 
doimo bir xildir. 
Sezgirlikning farq qilish chegarasini aniqlash maqsadida ham minimal 
o`zgaruvchilar metodidan foydalaniladi. Farq qilish chegarasini aniqlash maqsadida 
dastlab etalon qo`zg`atuvchini ajratib olish kerak. Dastlab etalon qo`zg`atuvchi,