5 mavzu. Bola nutqini leksikasini rivojianishi
Reja
1. So‘zli nutq texnikasiga o‘tish. Tovush-taqlidiy nominasiya va
protiso‘zlardan me‘yoriy so‘zlarga o‘tish.
2. So‘zni belgilash hususiyatlari bilan tanishish jarayoni: denotative va
signifikativ mazmunlarni shakllanishi.
3. Bola nutqini til vositalari xarakteristikasi.
4. To‘g‘ri va ko‘chma ma‘no: verbal assasiasiyalar rivojianishi. So‘zni
leksik-grammatik variantlarini o‘zlashtirish.
Adabiyotlar
1. Mamedov K.K., SHoumarov E.B. Akli zaif bolalar psixologiyasi. Ukuv
kullanma. T.: Ukituvchi, 1994.
2. Petrova V.G., Belyakova I.V. Psixologiya umstvenno otstalыx
shkolьnikov. -M.: ASAMEDIA, 2004.
3. Mo‗minova L., Amirsaidova Sh. va boshqalar. Maxsus psixologiya. - T.:
O‗zbekiston faylasuflar milliy jamiyati nashriyoti, 2013.
Bolaning nutqi kattalar nutqi asosida rivojlanib boradi. Nutqning tug‘ri
shakllanishi atrofdagilar nutqiga, nutq,iy tajri- baga, turri nutq muxiti va ta‘lim-
tarbiyaga boglik,.
Nutq tug‘ma kobiliyat emas, balki xaet davomida bolaning jismo- niy va
ak,liy rivojlanishi bilan parallel ravishda shakllanib boradi.
Nutq, buzilishlarini urganish, tushunish uchun bola nutqining normal
rivojlanish yulini, bu jarayonning uziga xos xususiyatla- rini, nutqning
muvaffak,iyatli shakllanishida katta rolь uynovchi sharoitni bilish lozim.
Bundan tashqari bola nutqining rivojlanish davrlarini anik, bilish zarur. Bu
esa nutqning rivojlanishi jarayonidagi u yoki bu kamchiliklarni uz vak,tida bilish
va anikdash uchun kerak bo‘ladi. Masalan, 1 yosh-u 4 oylik bola gapirmayapti.
Pedagog bolaning normal rivojlanishida birinchi suzlar kachon paydo bo‘lishini
bilsa, u xolda u bu bolaning normal yoki nonormal rivojlanayotganini xal qila
oladi.
Bola nutq,ining rivojlanish xususiyatlarini bilish, nutqbuzilish- lariga tugri
diagnoz kuyish uchun xam zarurdir. Ba‘zi mutaxassislar uch yoshli bolaning
tovush talaffuzidagi kamchiliklarni bartaraf etish uchun uni logoped kdbuliga
48
yuboradilar. Bu to‘g‘rimi? Yo‘q albatta. CHunki nutqi normal rivojlanayotgan
bolaga xali bu yoshda ba‘zi bir tovushlarni notugri talaffuz etish xos bo‘ladi. Bu
kurinish fiziologik dislaliya deb atalib, bu shu yoshdagi bolalarda artikulyasiya
apparatining xali etarli darajada shakllanmaganligini bildiradi. Nutq, kamchilikla-
rini bartaraf etishda tugri va anik; tarbiyaviy-tuzatish ish rejasini tuzish uchun bola
nutqining rivojlanish krnuniyatlarini yana bir karra bilish zarur xisoblanadi.
Mualliflar bola nutqining shakllanish davrlarini turlicha ko‘rsatadilar, ularni
xar xil nomlaydilar va xar birining yosh che- garalarini turlicha ifodalaydilar.
G.L. Rozengrad-Pupko bolada nutq rivojlanishini ikki davrga ajratadi:
1)
tayyorlov davri (2 yoshgacha);
2)
nutqning mustakil shakllanish davri. A.N. Leontьev bola nutqining
shakllanishini 4 davrga bulib kursatadi:
1)
tayyorgarlik davri — 1 yoshgacha;
2)
bogchagacha bulgan davr — 3 yoshgacha;
3)
maktabgacha bulgan davr —7 yoshgacha;
4)
maktab davri.
Bu davrlarning tulik tavsifi ustida tuxtalib utamiz. SHunday kilib, birinchi
davr — tayyorgarlik davri (bola tugilgandan bir yoshgacha).
Bola tugili a[i dakikadan boshlab ovoz ch i karal i. Bu ovoz kichki- rik, va
yigidan iborat bo‘ladi. Tugri, bu ovoz odam nuщidan uzok. Lekin ana shu
kichkirik va yigi nutq apparatining 3 bulimini (nafas olish, ovoz x,osil bo‘lish,
artikulyasion) rivojlanishida katta rolь uynaydi.
Ikki xafta utgach, bola gapirayotgan odamning ovoziga e‘tibor bera
boshlaydi. Unga gapirayotganda kulok soladi, yigaashdan tux- taydi. Bir
oyligining oxiriga borib, uni mayin kushik (alla) ostida tinchlantirish mumkin
bulib koladi. Keyinchalik u boshini gapirayotgan odam tomonga buradi yoki uni
kuzlari bilan kuzatadi. Tez kunda bola intonatsiyaga e‘tibor bera boshlaydi: mayin
gapir- ganda tinchlanadi, keskin intonatsiyaga yiglaydi.
2
oylik atrofida gu-gulash, 3-oyning boshida buginlarning talaffuzi paydo
bo‘ladi (aga-aga, ta-ta, ba-ba va boshkalar). Bunda tovushlar birikmasi anik
artikulyasiya kilinmaydi.
Bolalarning chugurlashi xa k i da biz kupgina lugatlardan va bola- lar
nutqining rivojlanishi bilan boyushk masalalar yoritilgan is- talgan adabiyotdan
umumiy ma‘lumotlarni olishimiz mumkin. Anik ma‘lumotlarga kelsak, bizning bu
masalada nochorligimiz seziladi. CHugurlash bosqishining rivojlanishi xakidagi
anik va sistemali kuzatilgan ma‘lumotlardan tuzilgan yagona makola yakin
vaktlargacha G. Goer (Deryagina) va A.E. Goer (1927) tegishli edi. Bunda xam
fakat bitta bola kuzatilgan edi. SHuning uchun namoyon bulgan faktlarning
49
barchasi chugurlash bosqishining rivojlanishidagi umumiy konuni- yatlarga
kanchalik kup yoki kamrok taallukligini aniklash mumkin emas va bu faktlarda
shu bolaning individual xususiyatlari xam mujassamlashganini unutmaslik kerak.
A.D. Salaxovaning tadkikotlari tufayli biz ayni vaktda 5 ta bolada chugurlash
bosqishining rivojlanishini sistemali kuzatish- lar natijasida olingan materiallarga
egamiz.
CHugurlash bosqichining namoyon bo‘lish muddatiga kelsak, bu erda turli
fikrlar mavjud: bir gurux mualliflar bu bosqish bola xayoti- ning 2-oyi oxirlarida
va 3-oyning boshlarida namoyon bo‘ladi deb xisoblaydilar. CHugurlash
bosqishining namoyon bo‘lish muddatini aniqlashda bunday katta farq xaqiqiy
chegaralarni topishda kiyin- chilik tugdiryapti. Bu esa uz navbatida ilgari keluvchi
gu-gulash davri bilan chugurlash bosqishini chegaralashni mushkullashtiradi.
Garchi bir karashda A.A. Leontьev (1965) tomonidan gu-gulash va chugurlash
bosqishlari orasidagi ma‘lum farkdar tugri ifodalangan bulsada, bu 2 nutqgacha
bulgan davrlar utish stadiyasida shunday kushilib ketadiki, ular orasidagi chegara
saykallanib koladi. Darvoqe, chegaralarning bunday noaniq ko‘rinishini
chugurlashdan haqiqiy nutqqa o‘tishda ham kuzatish mumkin: bolada xosil
bo‘lgan so‘zlar bilan bir katorda ma‘lum vakt mobaynida atrof olamdagi predmet
va xodisalarga alokasi bulmagan chugurlovchi tovushlar uygunligi xam
aniklanadi. Bundan tashkari gu-gulash va chugurlash bosqishlari orasidagi
chegara singari, chugurlash bilan nutq, orasidagi chegara xam individualdir. Bir
vakdda xar bir bolada chegara uziga kdrab u yoki bu tomonda bo‘lishi mumkin.
A.D. Salaxovaning kuzatishlari buyicha chugurlash bosk,ichi namoyon
bo‘lishining x,akik,iy muddati taxminan 4- va 5- oylar urtasiga tugri keladi. Aynan
shunday fikrni A.A. Leontьevning kjorida kelti- rilgan ishida xam kurishimiz
mumkin. SHundan kelib chik,ib, bola xayotining 4-oyi chugurlash davrining
boshlanishi bulib sanaladi.
Bizda bir savol tugiladi: bola chugurlashi anik, nutq,iy muxit bilan kdnday
munosabatda bo‘ladi, ya‘ni boshkacha aytganda, chugurlash bevosita nutq,iy
muxit ta‘siri ostida yoki unga botik bulmagan xolda rivojlanadimi? Bu savol
bexudaga berilgan emas. CHunki max- sus adabiyotlarda bu masala kup ma‘noda
tushuntiriladi. Bir xil mualliflar, shu jumladan, V.A. Bogoroditskiy (1915)
chugurlashni tovushlar xosil bo‘lishi jarayonidagi bolaning «ermagi» sifatida
izoxlaydi. Bunda u chugurlashni nutq, organlari bilan uynaladigan oyok,-k,ulini
bemaksad xdrakatlantirishiga uxshash deb tushuntiradi. Boshkd mualliflar,
masalan, M.A. Sikorskiy (1899) va A. Aleksandrov (1883) chugurlashni
atrofdagilar nutqiga takdid «meva»si sifatida baholaydi.
50
Berilgan savolni echish usullaridan biri bulib, chugurlash bosk,i- chining
tovush tarkibini aynan usha nutq,iy tovushlar (fonemalar) sistemasi bilan
solishgirish va takkrslanishi xisoblanadi.
Agar chugurlash bosqishining tovush tarkibi atrofdagilar nutq,iga
boglikdigini taxmin k;ilsak, uning berilgan nutq,iy tovushlar sistemasi bilan
mosligi, eng avvalo, unli tovushlarda namoyon bo‘lishi kerak. CHunki unli
tovushlar akustik munosabatda birmuncha «york,inrok>> va undoshlarga
kdraganda bir-biriga birmuncha zil rok.
Tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, chugurlash bosqishida o‘zining artikulyasiyasi
jixatidan odamlar tilidagi tovushlarga aynan uxshaydigan faqat unli tovushlar
anikdanavermaydi, balki muayyan tilga xos bulmagan tovushlar xam anikdandi.
Masalan: unli (a), artikulyasiyasi jixatidan ingliz tiliga yaqin (i); tovushlar orasida
o‘rtacha (i), ingliz tili uchun xam xarakterli (i); burunlashgan, ya‘ni
nazalizatsiyalan- gan tovushlar (a), (b) fransuz tiliga xos. SHuni ta‘kidlash joizki,
atrofidagi tilga aynan o‘xshamaydigan, chugurlash bosqishidagi unli tovushlar
miqdori, aynan uxshash tovushlarga nisbatan ko‘proq..
Eng avvalo shuni aytish kerakki, rus tilidagi tovushlarga aynan o‘xshash unli
tovushlar chugurlash bosqichida to‘liq tarkibda namoyon bo‘lgan bo‘lsa,
undoshlar bu munosabatda butunlay boiщacha. Tekshirishlarning ko‘rsatishicha,
chugurlash bosqichida qayd qilingan tovushlar ichida shipillovchi undoshlar va
tish oldi, tisharo undoshlar guruxi ham ko‘rsatilmagan. Bu xol taxminan shunday
tushuntiriladi: ayni davrda bolalarda tishlari xali chiqmagan bo‘ladi, ba‘zi xillarda
chiqishi ham mumkin. Til oldi tovushlari xuddi portlovchilar va shovkinlilar
singari ingliz tiliga xos chik,adi. CHugurlash bosqishining oxirlariga kelib bolada
tishlar paydo bulgani bilan, til oldi tovushlar chugurlash bosqishida umuman
kurinmaydi. Ayrim bolalarda bu vaktga kelib lab-tish undoshlari paydo bo‘ladi.
Demak, chugurlash bosqishida portlovchi va shovkinlilar paydo bulmaydi.
CHugurlash bosqishi rivojlanishining umumiy sxemasini taxminan shunday
tarzda berish mumkin.
Insonda nutqiy reaksiyalarning tarixiy tarakkiyoti natija- sida bolaga ma‘lum
mikdorda artikulyasion rivojlanish dastu- ri o‘tadi. Gugulash davrida va
chugurlash bosqishining dastlabki bosqishlarida bu dastur bolalarning eshitishi
xolatiga boglik bo‘lmagan xolda amalga oshadi: biz bu xdkda yukorida aytib utgan
edik, ya‘ni gu-gulash va chugurlash bosqishi kar bolalarda xdm bo‘ladi.
CHugurlash bosqishi rivojlanishining keyingi bosqishlarida autoexolaliya
mexanizmi kushiladi. Bu rivojlanishda autoexolaliya mexanizmi fakat umumiy
stimullovchi rolь uynaydi. Autoexolaliya, chugurlash bosqishini tovushlar zaxirasi
bilan boyitmaydi, chunki uz-uziga taklid jarayonida bola fakat talaffuz kilganini
51
uzini- gina eshitadi. CHugurlash bosqishining keyingi rivojida, ayniksa bu
bosqishning tugashi bosqishida exolaliya mexanizmi kuyiladi. Bu mexanizm,
chugurlash bosqishi rivojlanishini umumiy ragbat- lantirish bilan birga, ma‘lum
mikdorda bu bosqishni tovushlar zaxirasi bilan boyitadi.
Bolalarning exolalik reaksiyalari 3 xil kurinishda bo‘lishi mumkin. Birinchi
kurinishda atrofdagilar bolaga chugurlashida bor bulgan tovushlarni talaffuz
kiladilar. Bu xolatda exolalik reaksiya birmuncha muvaffakiyatli chikadi. Birok bu
reaksiyaning roli, au- toexolaliyaning roli singari, chukurlash bosqishining
rivojlanishi uchun fakat umumiy ragbatlantiruvchi bulib ifodalanishi mumkin.
Exolalik reaksiyaning ikkinchi kurinishida atrofdagilar bolaning chugurlash
bosqishida ayni vaktda yuk bulgan tovushlarni talaffuz kiladilar yoki gapiradilar.
Bu tovushlar kuyilgan dastur buyicha ancha kechrok paydo bo‘lishi kerak.
Exolalik reaksiya nolь bulib koladi, ya‘ni bola bu tovushlarga umuman
ta‘sirlanmaydi, agar ta‘sirlansa xam baribir yana chugurlashi tarkibidagi tovush
artikulyasiyalariga e‘tibor kiladi. Exolalik reaksiyaning bu kurinishi ish xam
birinchi kurinishi singari asosan umumiy ragbatlantiruvchi rolь uynaydi.
Exolalik reaksiyaning uchinchi kurinishi kuyidagicha: bolalarga chugurlash
bosqishida yuk tovushlar talaffuz etiladi. Birok bunda uzining akustiko-
artikulyasion belgilari buyicha atrofdagilar talaffuziga yakin tovushlar bo‘ladi. Bu
xolda bola tovush obrazining ta‘siri ostida oldinga bir kadam tashlaydi, chunki
uning artikulyasiyasi berilgan tovushga tugri kelishi kerak. Bunday turdagi
ragbatlantirishlar kurinishidan chugurlash tarkibini boyitishda birmuncha
samaralidir.
Exolalik reaksiyaning uchinchi kurinishi ta‘siri ostida bu bosk,ich rivojlanishi
uchun kuyilgan dastur, aynik,sa, uning tugashi bosqishida muayyan korrektivlar
kiritilishi mumkin. A.D. Salaxo- va xam exolaliya xisobiga undoshlarni yumshok,
va kattik belgisiga kura bir-biriga karshi kuyib ma‘lumot olgani exdimoldan xoli
emas.
Kurinib turibdiki, chugurlash bosqishining rivojlanishida bola eshituvining
roli asosan ovoz reaksiyalarini umumiy ragbatlan- tirishga va bolaga nasliy
berilgan artikulyasion programmasini ma‘lum mikdorda tuzatishga olib keladi.
Bolada nutqiy rivojlanish programmasining mavjudligi xaki- lagi taxminlar
tugri bulsa, u xolda bu programmani amalga oshirishda muayyan konuniyat
mavjud bo‘lishi kerak, xususan chuturlash bosqishida u yoki bu tovushlarning
tartib bilan paydo bo‘lishi singari. Birok, shu paytgacha bu munosabatda biron-bir
krnuniyatlarni anikdash imkoni bulmadi. Bolalar nutqimasalalari bilan
shugullapuvchi olimlar kurinishidan yakdil fikrdalar: chugurlash bosqishida xech
52
kanday umumiy konuggiyaglar yuk va nutqdacha bulgan davrda tovushlar tartibsiz
paydo bo‘ladi.
R. YAkobson (1940—1942) bu borada shunday yozadi: put k rivojlanishi
jarayonida tovushlarni tanlash bevosita tilning tabiatiga boglik va muammo xaki
kiy lingvistik xisoblanadi.
CHugurlash bosqishi tovushlari masalasida shunisi xarakterliki, bu erda
ularni uzlashtirish buyicha
xech
kanday ketma-ketlikni ur- natishning keragi yuk-
CHugurlash bosqishilan nugkga
utish
bosqishi asosida tovush za- xirasida
etishmaydigan tovushlarni uzlashtirish sodir bo‘ladi. CHugurlashdan nutqga utish
stadiyasi xa k i da xuddi shu nuktai nazarnn A. Greguar (1947) x,am aytib utadi.
Bu nuktai nazarni dastlab bizga xam tugri bulib tuyulgan (V.I. Belьtyukov,
1969). Birok ish aslida boshkacha. Kupgina mualliflar ajoyib faktni kursatadilar:
bola chugurlash bosk,ichidan nutqga utish vaktida u yoki bu tovushlarni kandaydir
«unutadi» va ularni boiщatdan uzlashtirishni boshlaydi. A.D. Salaxovaning (1972)
talki kotlari shunta guvoxlik beradiki, bu xolatda fakat muayyan tovushlarni
«unutish» urin olmaydi: tilning butun tovush (fonema) sistemasi shakllanishi
jarayoni qaytadan sodir bo‘ladi.
Bunga boglik ravishda tabiiyki savol tugiladi. Nutqning rivojlanishi
jarayonida chugurlash bosqishining roli kanday? Eng avvalo, chugurlash bosqishi
bolaning artikulyasion apparatini umumiy mashk kildirishni uz ichiga oladi.
Bundan tashkari bu bosqishiish axami- yati shunga olib keladiki, exolaliya va
autoexolaliya asosida muayyan motor-akustik alokalar ishlab chikiladi. Tugri,
shuni unutmaslik kerakki, bolalar artikulyasion apparatining rivojlanishi, xususan
chugurlash bosqishining rivojlanishi jarayonida motor-akustik alsщalarning xos i l
bo‘lishi, xarakatlar koordinatsiyasi va idrokning eng past darajalarida sodir
bo‘ladi.
Endi, chugurlash bosqishining rivojlanishida kandaydir bir Konuniyatlar
mavjudmi, degan savolga kdytamiz.
Tovushlarning aloxida xosil bo‘lishi tartibi munosabati buyicha bir bolaning
chugurlashini
2-bolaning
chugurlashishi
bilan
so-
lishtirganda
ayrim
mualliflarning xaki katan dam xakligi xakida tasavvur paydo bo‘ladi. Bu
mualliflar ta‘kidlaydilarki, bu erda kandaydir konuniyatlarni urnatish mumkin
emas. Tovushlar fakat u yoki bu differensial belgilariga karab guruxlangandagina
nutq tovushlarining paydo bo‘lish tartibi aniklanishi mumkin.
Kuzatishlar shuni kursatadiki, chugurlash bosqishida tovushlarning
birmuncha intensiv kupayishi jarayoni umuman olganda 6 oy- likdan keyin sodir
bo‘ladi va bir oydan kuprok davom etadi. Sung tovushlarning kupayishi juda sekin
va asta kechadi.
53
Endi tadkikotdan olingan dikkatga sazovor faktlarni taxdil kilamiz.
Bu bosqishda burunli va ogizli undoshlar deyarli bir vaktda paydo bo‘ladi. Bu
tovushlarning paydo bo‘lishi vaktida ayrim ustunlik tomonlar ogiz undoshlari
tomonida kurindi, birok turli bolalarda ayrim tovushlarga nisbatan ogiz
undoshlaridan kura burun undoshla- rining uzib ketishini kuzatish mumkin.
CHugurlash bosqishida jarangli va jarangsiz undoshlar xam bir vaktning
uzida paydo bo‘ladi. Bu erda esa jarangli undoshlar ayrim ustunliklarga egadir.
Birok bu erda xam individual xususiyatlar mavjud: turli bolalarda aloxida
jarangsiz undoshlar juft jarang- lilarga nisbatan ilgarirok paydo bo‘ladi.
Kattik
va
yumshok undoshlarning paydo bo‘lishi kuzatilganda dastlab
yumshok, sung kattik til oldi undoshlari paydo bular ekan: (t)-(t). Lab
undoshlariga kelsak, til oldi tovushlariga karama-karshi ularok avval kattik, sung
yumshok undoshlar xosil bo‘ladi. Portlov- chi va shovkinlilar ichida avval
portlovchilar, sung shovkinlilar paydo bo‘ladi.
Olingan bu ma‘lumotdan kurinib turibdiki, bolalarda chugurlash bosqishining
paydo bo‘lishida muayyan konuniyatlar mavjud. Bir differensial belgilar buyicha
bir-biridan takkoslangan tovushlar guruxi chugurlash bosqishida bir vaktning
uzida paydo bo‘ladi (ogiz- li-burunli, jarangli-jarangsiz). Boiщa differensial
belgilari buyicha takkoslangan tovushlar guruxi (kattik-yumshok, portlov- chi-
shovkinli) turli muddatlarda paydo bo‘ladi.
Tadkikotning yana bir xarakterli tomoni shundan iboratki, chugurlash
davrining kaysi bosqishidan kat‘i nazar juft tovushlarning biri paydo bulgani
zaxoti, ikkinchisi xam u bilan paydo bo‘ladi.
Demak, takkoslangan barcha undosh tovushlar guruxidan chugurlash davrida
birmuncha kontrastlik gurux burunli va ogizli undoshlar xisoblanadi. Deyarli shu
darajada kontrastlik bulib, jarangli va jarangsiz undoshlar xisoblanadi. Til oldi
yumshok va kattik undosh- lar xam ma‘lum miadorda bir-biriga yakin.
Keyin, bir-biriga yakipligi buyicha portlovchi va shovkinlilar kattik; va
yumshok lab undoshlari ketadi.
Ma‘lum undoshlar guruxi orasida kontrastlikning asta-sekin kamayishi
tartibi sxemasi kuyidagi kurinishda bo‘ladi: burunli-ogizli; jaran gli-jarangsiz;
kattik,-yumshok, (til oldi); portlovchi-shovkinli; kattik-yumshok (lab).
YUkorida bayon kilinganlarni umumlashtirib kuyidagilarni aytish mumkin:
chugurlashning tovush tarkibi ma‘lum mikdorda atrofdagilar nutqining tovush
sistemasidan fark kiladi. CHugurlash bosqishida ona tiliga adekvat tovushlardan
kura noadekvat tovushlar kuprok- Iteratsiyani uz ichiga olgan bugin strukturasi
ruscha suzlar- ning bugin strukturasidan juda fark kiladi va bu xolat, chugurlash
atrofdagilar nutqining bevosita taklid mevasi emasligiga asos bo‘ladi. Atrofdagilar
54
nutqiga taklid kilish uchun bolada bu davrda sensor va motor markazlar xal i tula
etil magan bo‘ladi.
Bola xayotining birinchi yilining oxiriga kelib, unda nutqiy alok,ada bo‘lish
extiyoji usib boradi. U bir nimani olishni, surashni, aytishni xoxlaydi. Bu extiyoj
bolaning butun faoliyatida ishtirok etadi va unda aktiv nutq,ning paydo bo‘lishini
belgilab beradi. Bir yoshning oxiridan boshlab bolada aktiv nutq rivojlana
boshlaydi, birinchi suzlar paydo bo‘ladi. Ammo bu suzlar kupincha fakat bolaga,
uning yakinlariga tushunarli bo‘ladi.
Ikkinchi davr — bogchagacha bulgan davr (bir yoshdan 3 yoshgacha) Bolada
birinchi suzlar paydo bulgandan sung, tayyorlov davri tugab, aktiv nutqni egallash
davri boshlanadi. Bu vaktda bola atrofdagilar artikulyasiyasiga e‘tibor beradi. U
gapirayotganlar orkasidan suzlar- ni kup marotaba takrorlaydi va uzi xam suzlarni
talaffuz kiladi. Talaffuz vaktida bola ba‘zi tovushlarni notugri talkin etadi, urnini
almashtiradi yoki uz nutqida kullamaydi. Bu vaktda bola bir suz yoki tovushlar
birikmasi bilan predmetni xam, iltimosni xam, xis-tuyguni xam ifodalashi
mumkin.
Bola xayotining 2—3-yiliga kelib, uning lukat boyligi sezilarli darajada boyib
boradi.
SHuni ta‘kidlash kerakki, kupgina xilma-xil tadkikotchilar bola lugat
boyligining usib borishida turli rakam.sh ma‘lumotlarni kursa- tadilar. Eng keng
garkal ga i ma‘lumotga kura, bolalarning lugat boy- ligini bogchagacha bulgan
davrda usishi kuyidagi rakamlarni kursatadi:
1
yosh-u 6 oyda — 10—15 ta suz, 2-yilning oxiriga kelib — 300 ta suz, 3
yoshga borganda — 1000 ta suz.
Bola xayotining 3-yiliga kelib, nutqning grammatik tomoni shakllana
boshlaydi. Avval bola uz xox,ish va iltimoslarini bir suz bilan ifodalaydi.
Keyinchalik 1—2 ta suzdan iborat sodda jumlalar paydo bula boshlaydi.
Uchinchi davr — maktabgacha bulgan davr (3 yoshdan 6 yoshgacha).
Maktabgacha bulgan davrda bolalar birinchi navbatda artikulyasi- on jixdtdan
oson talaffuz etiladigan: lab-lab, lab-til undoshlari
—
p, b, m, f, e va boshkalarni urganadilar. Artikulyasion jixdtdan
talaffuz etish kiyin bulgan: shivirlovchi, sirgaluvchi (s, z, sh, j,
ch)
va sonor (r, l), til orka (k, g) tovushlari talaffuzini egallashda
kiynaladilar. SHuning uchun bolalar bu tovushlarni nutqda notugri kullaydilar
yoki talaffuz etmaydilar.
3—7 yoshgacha bulgan davrda bolalarda eshitish malakalari rivoj- lanib
boradi, bu esa bolaning uz talaffuzini nazorat kilishga imkoniyat yaratadi. Ba‘zi
xollarda bola uz kamchiligini tugrilaydi. Unda fonematik idrok shakllanib boradi.
55
Bu davrda lugat boyligining usishi davom etadi. Bolaning 4—6 yoshida
uning aktiv lugati 3000—4000 ta suzgacha etadi. Lugat boyli- gi usib borishi bilan
birgalikda nutqning grammatik tomoni xam rivojlanib boradi.
Bola xayotining 4-yiliga kelib, ular uz nutqlarida sodda va murakkab gaplarni
kullay boshlaydilar. 5 yoshga kelib esa, kushma gaplardan erkin foydalana
oladilar. 5 yoshli bolalar kushimcha savollarsiz xikoya va ertaklarni aytib berish
kobiliyatiga ega bo‘ladilar.
Bu davrda fonematik idrok sezilarli darajada rivojlanadi. Bola avval unli va
undoshlarni, sung sonor, shovkinli va sirgaluvchi tovushlarni ajrata boshlaydi.
Normada 4 yoshli bola barcha tovushlarni ajrata olishi, unda fonematik idrok
shakllangan bo‘lishi lozim.
Bu vaktga kelib tovushlarni tugri talaffuzining shakllanishi tugallanadi va
bola xar tomonlama tugri, anik gapiradi.
Turtinchi davr — maktab davri (7 yoshdan 17 yoshgacha).
Bu davrning uziga xos tomoni shundaki, bolalar nutqining rivojlanishi oldingi
davrlardagiga nisbatan ongli ravishda ruy beradi. Bu davrda bolalar tovushlar
analizi, nutqning grammatik konuniyatlarini egallaydilar.
Bu davrda nutqning yangi turi yozma nutq etakchi rolь uynaydi. Grammatik
konstruksiyalar xam murakkablashib boradi: chunki, agar, kachonki kabi
boglovchilarni ishlata boshlaydilar. Bu bolaning ta- fakkur jarayonlari
murakkablashib borayotganligini va bu nutqda uz ifodasini topayotganligini
kursatadi.
Bola nutqining rivojlanish jarayoni uz vaktida tugri kechishi uchun maxsus
sharoitlar zarurdir.
Buning uchun:
—
bola ruxiy va jismoniy jixdtdan
COF
bo‘lishi;
—
normal ak,liy kobiliyatga ega bo‘lishi;
—
normal eshitishi va kuriish;
—
etarli darajada ruxiy aktivlikka ega bo‘lishi;
—
gaplashish extiyojiga ega bo‘lishi;
—
tugri nutq mux,itiga ega bo‘lishi lozim.
Bolada nutqning normal rivojlanishi, unga doimo yangi tu- shunchalarni
uzlashtirib olishga, tevarak-atrof xakidagi bilim va tasavvurini kengaytirishga
imkoniyat yaratadi.
|