O‟zbеkiston rеspublikasi oliy va o‟rta maxsus ta‟lim vazirligi

 
14.3. Oriyentirlangan va bajaruvchi faoliyat, individual va hamkor,
ijodiy va ijodsiz faoliyat. 
Odamlarning faoliyati ongli faollik sifatida inson ongining tarkib topishi va
taraqqiyoti bilan bog‟liq holda tarkib topadi va rivojlanadi. Inson faoliyatida 
taraqqiyotning asosi hamda ong mazmunining manbai bo‟lib xizmat qiladi. 
Faoliyatda insonning shaxsi ifodalanadi, shu bilan birga faoliyat odam 
shaxsini tarkib toptiradi. Odamlarda har xil turdagi faoliyatlarning paydo bo‟lishi 

---

117 
va taraqqiyoti juda ham murakkab hamda uzoq davom etadigan jarayon. Bolaning 
faoliyati uning kamoloti davomida faqat asta-sekin ta'lim va tarbiyaning ta'siri 
ostida ongli maqsadga mos faoliyat shaklini egallab boradi. Inson faoliyati asosan 
uch turga bo‟linadi: o‟yin, mehnat, ta'lim faoliyati. Bu faoliyat turlari bola 
shaxsining tarkib topishida hal qiluvchi rol o‟ynaydi.
O‟yin. Bola bir yoshga to‟lgandan boshlaboq unda faoliyatning sodda 
shakllarini egallash uchun shart-sharoitlar yuzaga kela boshlaydi. Bunday shart-
sharoitlardan birinchisi o‟yindir. O‟yin faoliyatini hayvon bolalarida ham uchratish 
mumkin. Hayvonlarning yosh bolalarida kuzatiladigan o‟yin faoliyatiga har xil 
narsalar bilan shug‟ullanish, yolg‟ondakam urishishlar, yugurishni va shu kabilarni 
kiritish mumkin. Bolalarda ham o‟yin ularning faoliyatlarini, faolliklarini amalga 
oshirish shaklidir. Sof holdagi o‟yin faoliyatini yuzaga keltiradigan sabab ehtiyoj 
bo‟lsa, uning manbai tahlid va tajribadir. Bolalar narsalar bilan rolli qoidali, 
harakatli, didaktik mazmunli o‟yinlarni o‟ynaydilar. 
O‟yin narsa va hodisalarning mazmunini bolaning o‟z tajribasida bilib 
olishga, mazkur mazmunlarni ishlata bilishga mashq qildiradi. Bolaning shaxsiy 
sifatlari boshqalar bilan munosabatlarda tarkib topib boradi. O‟yin faoliyatida bola 
ijtimoiy voqelikni taqlid, rol orqali ijro etishga harakat qiladi va shu yo‟sinda atrof-
muhit to‟g‟risidagi, ijtimoiy turmushdagi shaxslararo munosabatlarni o‟zlashtira 
boradi. Ijtimoiy turmushdagi u yoki bu hodisani rol orqali ijro qiladi. So‟z bilan 
harakatning birikuvi natijasida o‟yin faoliyati tusini oladi va muayyan ma'noda 
axborot berish, uzatish imkoniyatiga ega bo‟ladi. Dastlabki o‟yin aynan kattalar 
xatti-harakatini takrorlash, ularga taqlid qilish bilan tavsiflanadi. Syujetli o‟yinlar 
borliqning goh anglangan, goho anglanmagan tarzda u yoki bu tomonlarini 
egallashga harakat qiladi. O‟yin dastavval bola uchun vaqt o‟tkazish, uni mashg‟ul 
qilish funksiyasini bajarsa, keyinchalik ijtimoiy-tarixiy taraqqiyot namunalarini 
ifodalash darajasiga o‟sib o‟tadi. Rollar, ma'noli harakatlar, ibratli imo-ishoralar, 
tushunchalar bola shaxsini shakllantirishda faol ishtirok etadi. Bola tug‟ilgandan to 
maktab ta'limigacha uning uchun o‟yin faoliyati yetakchi faoliyat rolini bajaradi, 
shuningdek o‟yin didaktik tus kasb etishi ham mumkin. 

---

118 
Ta'lim faoliyati o‟yin faoliyatining pirovardida yuzaga keladi. Bu faoliyatning 
maqsadi ma'lum axborotlarni, bilimlarni, harakatlar va amallarni o‟zlashtirishdan 
iboratdir. Odamning o‟z maqsadiga ko‟ra batamom o‟rganish va o‟zlashtirishdan 
iborat bo‟lgan mana shunday maxsus faoliyati ta'lim faoliyati deyiladi. Psixologik 
jihatdan olganda, ta'lim faoliyati o‟z ichiga quyidagi jarayonlarni oladi: ma'lum bir 
nazariya va amaliy faoliyat turini muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun obyektiv 
olamning eng muhim xususiyatlariga doir axborotlarni o‟zlashtirish. Bu 
jarayonning mahsuloti bilimlardir. Mana shu faoliyatni, ya'ni bilimlarni 
o‟zlashtirishda yuzaga keladigan usul va operasiyalarni egallash, bu jarayonlarning 
mahsuloti malaka va uquvlardan iboratdir. Ta'lim faoliyatining tarkibi juda ham 
murakkab bo‟lib, bilimlar, tushunchalar, malakalar, odatlar, uquvlar kiradi.