O‟zbеkiston rеspublikasi oliy va o‟rta maxsus ta‟lim vazirligi

 
18.2. Bilish jarayonlari va ularning qisqacha tasnifi. 
Insonning sezgisi, idroki, xotirasi, tafakkuri, nutqi, xayoli, his-tuyg‟ulari va 
irodasi psixik jarayonlar deb ataladi
Sezgi – odamning tegishli sezgi organlariga moddiy olamdagi narsa va 
hodisalar ta‟sir ko‟rsatgan paytida ulardagi ayrim xossalarning aks ettirilishidan 
iborat bo‟lgan eng sodda psixik jarayondir. 
Sezgi, asosan, eksteroseptorlar, interioseptorlar hamda proprioseptorlardan 
tashkil topadi. O‟z navbatida ularning har bir tarmoqlanish xususiyatiga ega 
hisoblanadi (11-rasm). 
Fanda, asosan, eng ko‟p o‟rganilgan tarmoq – bu ekstroseptorlar sanalib, 
ularga ko‟rish, eshitish, hid bilish, ta‟m-maza bilish hamda teri-tuyish sezgilari 
kiradi. 
Idrok – ayni choqda sezgi organlarga ta‟sir etib turgan narsa va hodisalarning 
aks ettirilishidan iborat bo‟lgan psixik jarayondir. 
Tasavvur – biz ilgari idrok qilgan narsa va hodisalar obrazini ayni choqda 
fikran qayta tiklashimizdir. 
Tasavvurlar idrok bilan o‟xshash bo‟lib, idrok asosida maydonga keladi, 
ammo ular, odatda, idrokka qaraganda birmuncha xiraroq, rangsiz bo‟ladi va 
unchalik to‟liq bo‟lmaydi. 
Xotira – o‟tmish tajribalarimizda nimaiki hodisa yuz bergan bo‟lsa, shuni 
esda olib qolish, esda saqlash va keyinchalik esga tushirish yoki tanishdir. 
U quyidagi psixik jarayonlardan: esda olib qolish, o‟zlashtirilgan materialni 
esda saqlash, tanish va esga tushirishdan iboratdir. 

---

163 
Xayol – biz ilgari idrok qilmagan predmet va hodisalarni yaratishdan iborat 
bo‟lgan psixik jarayondir. 
Iroda – kishining o‟z oldiga qo‟yilgan maqsadga erishish uchun ichki va 
tashqi to‟siqlarni harakat yordamida yengish vaqtida vujudga keladigan psixik 
jarayondir. 
Tafakkur – fakt va hodisalarni mavhumlashtirgan, umumlashtirgan holda va 
vositali ravishda aks ettirishdan, ular o‟rtasiga aloqa hamda munosabatlarni 
aniqlashdan iborat bo‟lgan bilish jarayonidir. Ongning qaratilishi deganda obyektni 
tanlab olish nazarda tutiladi, ongning biron-bir narsaga to‟planishi esa ana shu 
obyektga aloqador bo‟lmagan barcha narsalarni ong doirasidan tashqarida qoldirish 
ma‟nosini bildiradi. Nutq – kishilarning til vositasida o‟zaro munosabatda bo‟lish 
jarayonidir.