O‟zbеkiston rеspublikasi oliy va o‟rta maxsus ta‟lim vazirligi

Hid bilish sezgilari hid bilish sezgilariga hidlarni his qilish kiradi va 
ularning organi burun kavagining yuqori tomoni hisoblanib, bu yerda hid bilish 
hujayralari hamda sezuvchi nerv tarmoqlari joylashgan. Ular shilliq pardalarda 
botib turadi.
Hidli moddalar sezuvchi nervni qo‟zg‟aydi. Hid bilish markazi bosh miya 
yarim sharlari orqa yuzasining pastki qismida mavjud deb taxmin qilinadi. Hidli 
moddalar hid bilish hujayralariga gaz holatida ta'sir etib, kimyoviy reaksiyalar 
yo‟li bilan ularni qo‟zg‟atadi. Oddiy gaz holatidagi hidli moddalar havo bilan nafas 
olish jarayonida burun havosiga kirib keladi, natijada aks ettirish holati hosil 
bo‟ladi. 
Ta'm bilish sezgilari 
Ta'm bilish sezgilari shirin, achchiq, nordon, sho‟r singari mazalarni his 
qilish bilan tavsiflanadi. Ta'm bilish sezgilarining organi tilning yuzasi va 
tanglayning yumshoq qismidan tashkil topgan. Tilning shilliq pardasida maxsus 
ta'm bilish so‟rg‟ichlari mavjud bo‟lib, ularning tarkibi tayoqchasimon 
hujayralardan tuzilgan maxsus ta'm bilish "kurtaklari"ga ega. Ta'm bilish 
so‟rg‟ichlari til yuzasida bir tekis taqsimlanmaganligi uchun uning orqa qismi 
achchiqni, uchi shirin mazani, chetlari esa nordon mazani sezadi. Lekin ularning 

---

189 
o‟rtasi bo‟lsa mazani aks ettira olmaydi. Ta'm bilish so‟rg‟ichlarining hujayrali 
qismlarida maxsus sezuvchi nervlarning chekka uchlari joylashgan, ular ta'm bilish 
organidagi qo‟zg‟alishni bosh miyaga uzatib turadi, uning markazlariga yaqin 
joylashgan. 
Teri sezgilari. 
Teri sezgilari tarkibi tuyish va harorat turlaridan iborat bo‟lib, ularning 
bunday nomlanishining bosh omili bu reseptorlarning tarkibi va organizmning 
tashqi shilliq pardalarida joylashganligidadir.
Tuyish sezgilari ikki xil axborotni qabul qilish imkoniyatiga ega bo‟lib, 
birinchisi tegish va tarqalishini tuyish sezgilari, ikkinchisi esa silliq yoki g‟adir-
budurni tuyish bilan tavsiflanadi. Odatda tana a'zosiga narsalarning tegishini sezish 
tashqi qo‟zg‟atuvchi kuchayganda siqiq sezgiga aylanadi, u yanada kuchayganda 
og‟riq sezgisiga aylanadi.
Tuyish sezgilari organi teridagi va tashqi shilliq pardalardagi tuyish 
tanachalari deb nomlanuvchi tanachalardan iborat. Tanachalarning ichida va 
qisman tashqarisida tuyish nervining chekka tarmoqlari mavjud, ular terida va 
shilliq pardalarda bir tekis taqsimlangan, barmoqlarning uchlarida til uchida labda 
zich joylashgan, xuddi shu boisdan sezgirlik darajasi boshqalardan yuksakroqdir. 
Psixologiyada tuyish tanachalari va sezuvchi nervning chekka tarmoqlari 
zichligi ekstiziometr asbobi yordami bilan o‟lchanadi. Asbob keriladigan ikki 
oyoqli sirkuldan tashkil topgan, bo‟lib, uning o‟zagidagi darajalar oyoqlarning 
uchlari o‟rtasidagi masofani o‟lchaydi.
Tuyish sezgilarining markazi bosh miya po‟stining orqadagi markaziy 
nuqtasida joylashgan deb taxmin qilinadi. Tuyish sezgilarining tashqi, ya'ni fizik 
sababi bu biron- bir narsalarning teriga bevosita tegishidir.