O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti

1-jadval 
Kartoshka navlarida fazalararo davr davomiyligi 
№ 
Navlar nomi 
Fazalarning roʻy berish muddati, 
kunlarda 
O
ʻs
uv
d
av
ri
d
av
o
m
iy
li
g
i 
E
k
is
h
- 
u
n
ib
ch
iq
is
h
U
n
ib
ch
iq
is
h
- 
sh
o
n
al
as
h
Sh
o
n
al
as
h
- 
g
u
ll
as
h
G
u
ll
as
h
- 
p
al
ak
sar
gʻa
yi
sh
1. 
2. 
3. 
4. 
5. 
6. 

---

10 
2-jadval 
Oʻsuv davri davomiyligini xisoblash jadvali 
k
u
n
lar
Oy 
k
u
n
lar
Y
an
v
ar 
fev
ra
l 
mart
ap
re
l 
may
iy
u
n
iy
u
l 
av
g
u
st
sen
ty
ab
r 
o
k
ty
ab
r 
n
o
y
ab
r 
d
ek
ab
r 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
7 
8 
9 
10 
11 
12 
13 
14 
15 
16 
17 
18 
19 
20 
21 
22 
23 
24 
25 
26 
27 
28 
29 
30 
31 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
7 
8 
9 
10 
11 
12 
13 
14 
15 
16 
17 
18 
19 
20 
21 
22 
23 
24 
25 
26 
27 
28 
29 
30 
31 
32 
33 
34 
35 
36 
37 
38 
39 
40 
41 
42 
43 
44 
45 
46 
47 
48 
49 
50 
51 
52 
53 
54 
55 
56 
57 
58 
59 
- 
- 
- 
60 
61 
62 
63 
64 
65 
66 
67 
68 
69 
70 
71 
72 
73 
74 
75 
76 
77 
78 
79 
80 
81 
82 
83 
84 
85 
86 
87 
88 
89 
90 
91 
92 
93 
94 
95 
96 
97 
98 
99 
100 
101 
102 
103 
104 
105 
106 
107 
108 
109 
110 
111 
112 
113 
114 
115 
116 
117 
118 
119 
120 
- 
121 
122 
123 
124 
125 
126 
127 
128 
129 
130 
131 
132 
133 
134 
135 
136 
137 
138 
139 
140 
141 
142 
143 
144 
145 
146 
147 
148 
149 
150 
151 
152 
153 
154 
155 
156 
157 
158 
159 
160 
161 
162 
163 
164 
165 
166 
167 
168 
169 
170 
171 
172 
173 
174 
175 
176 
177 
178 
179 
180 
181 
- 
182 
183 
184 
185 
186 
187 
188 
189 
190 
191 
192 
193 
194 
195 
196 
197 
198 
199 
200 
201 
202 
203 
204 
205 
206 
207 
208 
209 
210 
211 
212 
213 
214 
215 
216 
217 
218 
219 
220 
221 
222 
223 
224 
225 
226 
227 
228 
229 
230 
231 
232 
233 
234 
235 
236 
237 
238 
239 
240 
241 
242 
243 
244 
245 
246 
247 
248 
249 
250 
251 
252 
253 
254 
255 
256 
257 
258 
259 
260 
261 
262 
263 
264 
265 
266 
267 
268 
269 
270 
271 
272 
273 
- 
274 
275 
276 
277 
278 
279 
280 
281 
282 
283 
284 
285 
286 
287 
288 
289 
290 
291 
292 
293 
294 
295 
296 
297 
298 
299 
300 
301 
302 
303 
304 
305 
306 
307 
308 
309 
310 
311 
312 
313 
314 
315 
316 
317 
318 
319 
320 
321 
322 
323 
324 
325 
326 
327 
328 
329 
330 
331 
332 
333 
334 
- 
335 
336 
337 
338 
339 
340 
341 
342 
343 
344 
345 
346 
347 
348 
349 
350 
351 
352 
353 
354 
355 
356 
357 
358 
359 
360 
361 
362 
363 
364 
365 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
7 
8 
9 
10 
11 
12 
13 
14 
15 
16 
17 
18 
19 
20 
21 
22 
23 
24 
25 
26 
27 
28 
29 
30 
31 

---

11 
Muxokama uchun savollar. 
1. Oʻsimliklarda fenologik kuzatish oʻtkazish tartibi qanday? 
2. Kartoshka navlarida fenologik kuzatishlar qachon oʻtkaziladi? 
3. Nav sinashlarda fazalararo davrlar va oʻsuv davri davomiyligi qanday 
aniqlanadi? 

---

12 
KARTOSHKADA CHATISHTIRISH OʻTKAZISH TARTIBI 
 
Darsning maqsadi: Talabalarga chatishtirish uchun ota-ona shakillarini 
tanlash va chatishtirishoʻtkazish tartibi bilan tanishtirish. 
Topshiriq:
1. Kartoshkada chatishtirish uchun ota-ona shakllarini tanlashni oʻrganish. 
2. Urugʻkoʻchat oʻstirish bilan tanishish. 
3. Duragaylash xillari bilan tanishish. 
Chatishtirish tartibi va urugʻ hosil qilish. Seleksiya jarayonida chatishtirish 
oʻtkazilishi uchun imkoniyat boricha koʻproq chang donachalarini toʻplash kerak, 
chunki qancha koʻp chang bilan changlatilsa shuncha koʻproq foiz ijobiy 
natijalarga erishiladi. Chang donachalarini toʻplash uchun kartoshka gullarini 
voyaga yetgan changdonlari bilan ertalab terib olib 5 – 6 soat davomida quritib, 
chang donachalarini qora rangli oyna yoki yaltiroqqogʻozga qoqib olinadi. Qoqib 
(silkitib) olingan chang donachalari probirkaga solib ogʻzi latta bilan yopiladi va 
yorliq yozib yopishtirib qoʻyiladi. Chang donachalari muzlatgichda 3 – 6 
0
S 
haroratda saqlanishi lozim. Issiq kunlari, changlatish ishi ertalab yoki kechqurun 
qaysi vaqtdan qat‘iy nazar changlatishni oʻtkazish mumkin. Ertalabgiga nisbatan 
kechqurun oʻtkazilgan changlatishning samarasi ikki barobar koʻproq boʻlishi 
tadqiqotlarda kuzatilgan.
Changchilarni dastlab bichish orqali chatishtirish genetik izlanishlar 
maqsadida va bichilgan gullarni izolyatsiya qilish – yovvoyi turlar bilan 
shugʻullanganda oʻtkaziladi.
Amaliy seleksiya ishida ochila boshlagan gullarni bichish va izolyatsiya 
qilmay, gullar ochilgan kuni yoki ertasi kuni changlatiladi. Gul toʻplamida besh – 
yettita gul qoldiriladi. Har bir kombinasiyada 50 – 100 gul bir nechta usullar 
(bekkros, retseprok, dialel) bilan changlatiladi: oʻquvchilar perosi yordamida 
onalik tumshuqchasini otalik gulidan yigʻilgan changga botirish bilan, shisha 
nayidan foydalanishi mumkin.

---

13 
Rezavor mevlarning hosil boʻlishini kuchaytirish maqsadida dekapitasiya 
usuli qoʻllaniladi. Buning uchun kartoshka gul toʻplami boʻlgan 50 – 70 smli 
navdalari kesib, olinib, oqib turgan suvga, yoki o`stiruvchi muhit (pitatelnaya 
sreda) ga joylashtiraladi, va maxsus lekin yaxshi yoritilgan, namligi baland boʻlgan 
xonaga kiritilib changlatiladi. Hosil boʻlayotgan rezavor toʻkilib ketmasligi uchun 
dokadan yasalgan xaltachalar bilan yopib qoʻyiladi. Ichiga yoki yoniga 
kombinatsiyasining nomeri yozilgan yorliq ham joylashtiriladi.
Hosil boʻlgan rezavor mevalarni oxirigacha pishish holatiga yetkazish uchun 
ular harorati 10–15 
0
C va namligi 50 – 60 % boʻlgan xonalarda saqlanadi. Keyin 
qoʻlda urugʻlari ajratib olinadi, yuviladi va quritigandan soʻng kombinasiyalar 
boʻyicha qogʻoz xaltachaga joylashtiriladi.
Chatishtirishdan olingan barcha ma‘lumotlar maxsus jurnalga yoziladi. 
Unda chatishtirish raqami, hosil boʻlgan rezavor meva soni, chatishtirish 
oʻtkazilgan sana va joyi (dalada, dokali issiqxona yoki dekapitatsiya xonasi). Gul 
toʻplami osib qoʻyiladigan yorliqga faqat chatishtirishni raqami va changlatilgan 
gullarning soni yoziladi.
Urugʻkoʻchat oʻstirish. Rezavor mevadan hosil qilingan urugʻlarni 
oʻstirishdan urugʻ koʻchat (maysalar) hosil boʻladi. Urugʻkoʻchatlarni oʻstirish 
quyidagicha 
oʻtkaziladi. Kartoshka seleksiyasi bilan shugʻullanadigan 
muassasalarida har yili koʻp miqdorda (40 – 45 ming) urugʻ koʻchat oʻstiriladi. 
Kartoshkaning urugʻlarini bir qismini qishda maxsus tayyorlangan chirindi (torf + 
chirindi) bilan toʻldirilgan, kattaligi 1 x 1 x 1 sm qogʻoz yoki karton qutichalarga 

---

14 
ekib qoʻyiladi, yorliqlar bilan ta‘minlanib bahorgacha harorati 3 – 5
0 
S boʻlgan 
joyda saqlanadi. Bahorda bu qutichalar issiqxonaga koʻchirilib, namlatilib 10 
kundan keyin oʻsimliklari bilan kattaroq chirindili, kattaligi 7 x 7 x 7 sm li 
qutichalarga koʻchiriladi.
Tajribalarda kartoshka urugʻini maxsus qogʻozdan tayyorlangan, ichi chirindi 
bilan toʻldirgan, stakanchalarga ekib, issiqxona yoki parnikda joylashtirib urugʻ 
koʻchat hosil qilish mumkinligi kuzatilgan.
Urugʻ koʻchatlarda 5–7 haqiqiy barglari hosil boʻlgandan keyin (urugʻ 
ekilgandan 45 – 55 kun oʻtgandan keyin) koʻchatlar dalaga ekilib parvarish 
qilinadi. Oʻzbekiston sharoitida kartoshka urugʻ koʻchatlari pomidor koʻchati 
ekilishidek, qator orasi 70 sm, koʻchatlar orasi 20 – 25 sm qilib ekiladi. Yil 
davomida tuproq nam holatda saqlanish va yumshatib turilishi, oziqlantirish, 
sugʻorish, kultivasiya ishlari vaqtida va sifatli oʻtkazilish lozim.
Oʻrganilgan usullardan maxsus idishcha chirindi stakanchalarida urugʻ 
koʻchat o`stirish yaxshi natija berishi aniqlandi. Urugʻ koʻchatlardan yetishtirilgan 
ayrim oʻsimliklar tubidan 1,0–1,5 kg gacha yaxshi shakllangan kartoshka 
tuganaklarini hosil qilganligi kuzatildi.
Kartoshka seleksiyasida bosh usul boʻlib duragaylash hisoblanadi. Oʻzidan 
changlatish orqali navlarni hosil qilish yoʻli bilan bir vaqtda duragaylash ishlari 
boshlandi. 
Tur ichida duragaylash: Birinchi yuqori hosilli, noqulay sharoitlarga, 
kasalliklarga chidamli Lorx, Korenevskiy kabi koʻp kartoshka navlari tur ichida 
navlararo duragaylash natijasida yaratilgan. Tur ichida navlararo duragaylash 
kartoshka seleksiyasida, yangi navlar yaratish maqsadida Angliya, Fransiya, 
Vengriya va boshqa mamlakatlarda keng qoʻllaniladi. Bu duragaylash yuqori 
hosilli, ayrim kasalliklarga nisbiy chidamli navlar hosil qilishga olib kelsa ham, 
ularning kasallik va zararkunandalarga chidamliligini ta‘minlay olmas edi. 
Shunday qilib Solanum tuberosum turining navlararo duragaylashi katta 
muvaffaqiyatlarga olib kelmadi. Faqatgina kartoshkaning S. tuberosum turi 

---

15 
navlarini boshqa turlar bilan duragaylaganda yangi qimmatli navlarni yaratish katta 
imkoniyatlari tugʻiladi.
Turlararo duragaylash: Bu usulni S.M.Bukasov Janubiy Amerikadan koʻp 
miqdorda kartoshkaning har xil turlarini olib kelib, jahon kolleksiyasida bu turlar 
har tomonlama oʻrganilib, ularning qimmatli belgi va xususiyatlari aniqlangandan 
keyin, taxminan 1930 yillarda qoʻllanila boshlanadi. Kartoshkaning har xil 
kasalliklarga chidamli yovvoyi va madaniy turlarni duragaylash ishlari boshlandi. 
Masalan, S. demissum turi fitoftoraga chidamli navlar yaratish uchun, S. 
andigenum turi esa kraxmallilikni oshirish ham fitoftora ham nematodaga 
chidamlilik seleksiyasida foydalaniladi.
Turlararo duragaylashda bir muncha qiyinchiliklar mavjud. Ba‘zi turlar bir 
biri bilan chatishmaydi yoki navlarni yovvoyi turlar bilan chatishtirganda yovvoyi 
turlarning belgilari dominant boʻlib rivojlanishi (stolonlarni uzunligi, mayda 
tuganakli, yomon ta‘mli va boshqalar). Buning uchun chatishmaslikni yengish 
usullari va bekkrossdan foydalaniladi. 
Bekkross usuli: Tanlab olingan turlararo duragaylarni F
1 
bir yoki bir necha 
marta ota yoki ona sifatida olingan nav bilan chatishtirish.
♀A x B♂ F
1 
(A x B) x B yoki (A x B)
Bu usulda turlararo duragaylar asosida juda koʻp kartoshkaning yuqori 
hosilli, kasallik va zararkunandalarga chidamli navlari yaratilgan. (S. demissum x 
S. tyberosum) x S. tuberosum) Kartoshka xoʻjaligi ilmiy tadqiqot institutida har 
xil kolxisinlash usullarini samaradorligini aniqlash maqsadida quyidagi usullar 
oʻrganilgan: 
1) urugʻlari nishlanguncha 0,5% li kolxisin eritmasida ivitilgan filtr 
qogʻozida oʻstirish. 
2) urugʻ pallari fazasida maysalarning oʻsuv nuqtasiga uch yil davomida 
1%li kolxisinni tomchilab ta‘sir etish. 
3) shu usulni oʻzi faqat kolxisin ta‘sir qilgangacha bir sutka oldin 24 soat 
davomida 5 
0
C haroratda saqlash. (maysalarni dastlab sovutish tomchilari usuli).

---

16 
Tajribada modul sifatida kartoshkaning toʻrt turidan foydalaniladi: 
S.phureja (2n=24), S. tuberosum (2n=48), S. acaule (2n=48), demissum (2n=72)/ 
tajriba natijalari 3-jadvalda keltirilgan.