Global iqlim o’zgarishlari sharoitida suv havzalardagi baliqlarning hozirgi holati

Mavzuning dolzarbligi va hozirgi xolati: 2021-yilda faqat baliqdan olingan oziq-
ovqat 233,4 milliard dollarga tushadi. Dunyo miqyosida baliqchilikni yetkazib berish 
zanjirida taxminan 179 million kishi ishlaydi, ularning 116 million tonnasi 
rivojlanayotgan mamlakatlarda joylashgan.
Baliqlar dunyoning turli xil yashash joylarida, okean tubidan sayoz 
daryolargacha bo'lganligi sababli, baliqlar o'zlarining yashash joylariga ajoyib tarzda 
moslashgan. Masalan, baliqlarning ba'zi turlari elektroreseptsiya orqali harakatlanadi 
va ovlanadi, bu jarayon orqali ular elektr stimullarini aniqlaydi va ularga javob 
beradi, tok tezligi kabi narsalarni o'rganadi. 
Baliqlar benihoya katta iqtisodiy ahamiyatga ega. Har yili dengiz va 
okeanlardan bir necha oʻn mln. tonna baliqlar ovlanadi. Ovlangan baliqlarning bir 
qismi toʻgʻridan toʻgʻri ovqatga ishlatiladi, asosiy qismi qayta ishlanib, tuzlangan, 
dudlangan, muzlatilgan yoki konserva holida isteʼmol qilinadi. Baliqlardan baliq 
moyi va baliq uni kabi mahsulotlar ham tayyorlanadi. 
Oʻzbekiston suv havzalarida baliqlarning 106 turi tarqalgan. Oʻzbekistonning 
barcha suv havzalaridan 80-yillarda har yili 300 - 350 ming t baliq ovlangan. Keyingi 
yillarda Orol dengizida suv sathining pasayib ketishi, Amudaryo va Sirdaryo 
havzalarida ekologik holatning keskin yomonlashuvi oqibatida bu suv havzalaridan 
baliqlar ovlash keskin kamayib ketdi. Oʻzbekiston Qizil kitobiga baliqlarning 5 turi 
kiritilgan. Baliqlarni oʻrganadigan fan ixtiologiya deb ataladi.
Tajriba qismi (tadqiqotni amalga oshirish). Baliqlar turiga bo’layotgan xavf 
bugungi kunga kelib, global iqlim o'zgarishi sababli okeanlar va dengizlardagi suv 
haroratining ko'tarilishi Tinch okeanidan O'rta yer dengizigacha bo'lgan ko'plab baliq 
turlarining migratsiyasi va tarqalishini buzish bilan tahdid qilmoqda. Shunindek, 
marjon riflarining degradatsiyasi rif tomonidan qo'llab-quvvatlanadigan baliq 
turlariga halokatli ta'sir ko'rsatmoqda. Bir qator tadqiqotlarga ko'ra, Papua-Yangi 
Gvineyadagi 
marjon 
riflarining 
yo'qolishi 
endemik 
baliq 
turlarining 
populyatsiyasining 50% ga qisqarishiga olib keldi. Nihoyat, qazib olinadigan 
yoqilg'idan chiqadigan barcha uglerod chiqindilarining taxminan uchdan bir qismi 
okean tomonidan so'rilmoqda; bu so’nggi bir necha o’n yilliklarda okeanlarni 
taxminan 30% kislotali qilib qo’ydi. Okean kislotalilashgani sari, marjon va Istiridye 
kabi baliqlarning yo’q bo’lib ketishiga olib kelmoqda.
1960-yillardan beri suv omborlaridagi to'g'onlartomonidan ushlab turilgan suv 
miqdori 4 baravarga oshdi, bu chuchuk suv baliqlari soniga jiddiy ta'sir ko'rsatdi. 
Shuningdek, qishloq xo'jaligining rivojlanishi, suv tozalash inshootlari va xom 
kanalizatsiya baliq ekotizimlarini ifloslantirmoqda. Haddan tashqari baliq ovlash 
2016-yilda dunyodagi baliq zahiralarining 35% ga yaqini haddan tashqari ovlangan. 
Misol uchun, Yevropa ilonbalig’i 1970-yillardan beri uning populyatsiyasi 90% ga 
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
May 2022 / Volume 3 Issue 5
www.openscience.uz
177

---

kamaygan. Atlantika lososlari ham populyatsiyasining 90% ga kamayganini 
kuzatgan. 
Tadqiqotning maqsadi: Okean, dengiz va boshqa turdagi suv havzalarining 
ifloslanishi sababli ko’plab turdagi baliqlarning istiqomat qiladigan suv havzalarning 
ifloslanish turli shakllarda va turli manbalardan sodir bo’lmoqda. Ishlab chiqarish 
korxonalaridagi kimyoviy moddalar, chiqindilardan olingan plastmassalar, qishloq 
xo'jaligidagi o'g'itlar yakuniy natija bir xil: baliqlarga jiddiy zarar etkazadi yoki 
o'ldiradi. Ifloslanish nafaqat baliqlar va ularning ekotizimlariga ta'sir qiladi, balki 
ifloslanish oqibatlari ifloslangan dengiz mahsulotlari ko'rinishida ifloslantiruvchi 
moddalarga (bizga) qaytadi. Birgina misolda, 2010 yil aprel oyida Meksika 
qo’ltig’ining Deepwater Horizon ko'rfazdagi neftining to'kilishi mintaqadagi 
baliqchilikning katta qismini yo’qotdi va taxminan 3,5 milliard dollarga yaqin 
iqtisodiy zarar keltirdi. Yuqorida keltirilgan muammolarni oldini olish va hal qilish 
uchun avvalo insonlarda tabiatga bo’lgan zararli ta’sirini kamaytirish, yoqolib 
borayotgan baliq turlarini asrab avaylash, baqliqchilik xo’jaliklarida mavsumiy baliq 
ovlash ishlarini tartibga solish va buni normative qonun hujjatlari bo’yicha tashkil 
etish zarur. Ko’rilgan barcha zaruriy chora-tadbirlar keyingi o’n yilliklarda o’z 
natijasini eradi. 
2-rasm.Okeanlarning ifloslanishi 
Olingan natijalar taxlili va xulosa: Baliq turlarini saqlab qolish yo’llari ko’p 
jihatdan inson faoliyati bog’liq va buning uchun quyidagi vazifalarni bajarish taqazo 
etadi.
✓ 
Suvning ifloslanishini oldini olish: Siz suv havzasida bo'lasizmi yoki undan 
uzoqroqda bo'lasizmi, inson faoliyati bilan bog'liq kimyoviy moddalar va 
ifloslantiruvchi chiqindilar okeanlarga, dengizlarga yoki boshqa suv havzalarga 
yo’naltiriladi. Buning oldini olish uchun kimyoviy va plastik iste'molini kamaytirish 
zarur.
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
May 2022 / Volume 3 Issue 5
www.openscience.uz
178

---

3-rasm. Baliq turlarini muhofaza qilish. 
✓ Barqaror baliqchilikni qo'llab quvvatlash haddan tashqari baliq ovlash baliq 
populyatsiyasini tiklanish nuqtasidan o'tib ketishi mumkin. Sertifikatlangan barqaror 
manbalardan baliq va baliq mahsulotlarini xarid qilish orqali siz baliq va ularning 
ekotizimlari rivojlanishda davom etishiga yordam bera olasiz.