O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta‘lim vazirligi

Aniq nisbat

---

18
Bu shakldagi fe’lda harakatning bajaruvchisi grammatik jihatdan ega 
vazifasini bajargan shaxs yoki predmet bo`ladi. To`ldiruvchi esa harakatning 
ob’ekti bo`ladi. Gapning bunday qurilishi tilshunoslikda aktiv konstruktsiya (faol 
qurilma) deb yuritiladi. Masalan: Navoiy shiringina yasog`liq uyda tanho ishlar 
edi (O.). Ushbu gapda ishlar edi harakatning bajaruvchisi (sub’ekti) Navoiy bo`lib, 
u ega orqali ifodalangan. Harakatning ob’ekti esa uyda vositali to`ldiruvchi orqali 
ifodalangan. 
Bunday shaklida maxsus nisbat ko`rsatkichi yo`q. Bu nisbat ma’nosi fe’l negizi 
orqali ifodalanadi, shuning uchun ham u boshqa nisbat shakllarini hosil qilishi 
uchun asos bo`la oladi (qiyoslang: o`qidi, o`qildi, o`qishdi, o`qitdi kabi). 
O`zlik nisbat
Bu nisbatdagi fe’lda harakatning sub’ekti bilan ob’ekti bir shaxsning o`zi 
bo`ladi. Masalan: Men har tong Toshkentning go`zilligi, fayzi bilan zavqlanaman 
(U.Mahkamov) gapida zavqlanaman fe’li tarkibida kelgan –lan qo`shimchasi 
harakatning sub’ekti bilan ob’ekti men shaxsi ekanligini ko`rsatib turibdi. 
O`zlik nisbati quyidagi affikslar bilan yasaladi: 
a) fe’l negiziga unlidan so`ng –n, undoshdan so`ng –in qo`shish bilan: maqta-n, 
o`ra-n, yuv-in, kiy-in kabi; 
b) fe’l negiziga unlidan so`ng –l, undoshdan so`ng –il qo`shish bilan: surka-l, 
shosh-il kabi; 
v) –lan (-la+-n dan tuzilgan qo`shma affiks) affiksini qo`shish bilan: zavq-lan, 
tinch-lan, shod-lan kabi; 
g) –ish qo`shimchasini qo`shish bilan: ker-ish kabi. 
Barcha fe’l negizlaridan (o`timli, ba’zi bir o`timsiz) o`zlik nisbati yasalmaydi: 
so`ra, bor, yugur kabi. Ba’zi fe’l negizlarining, aksincha, aniq nisbati yo`q: quvon, 
seskan kabi. 
Majhullik nisbati
Bu shakldagi fe’lda harakat bajaruvchisi sub’ekt (ega) emas, ob’ekt 
(to`ldiruvchi) sanaladi yoki harakatning haqiqiy bajaruvchisi noma’lum bo`ladi. 
Masalan: Ot-aravalar birin-ketin saroyga olib kirildi (H.G`.) gapida olib kirildi 

---

19
harakatining bajaruvchi sub’ekti noma’lum, ot-aravalar so`zi ega vazifasida kelsa-
da, ob’ekt vazifasini bajargan. 
Kesimi majhullik nisbatidagi fe’l bilan ifodalangan gap qurilishi tilshunoslikda 
passiv konstruktsiya deb yuritiladi. 
Majhullik nisbati quyidagi qo`shimchalar bilan yasaladi: 
a) fe’l negiziga unlidan so`ng –l, undoshdan so`ng –il affiksini qo`shish 
bilan: yasa-l(-di), ata-l(-di), yut-il(-di), sot-il(-di) kabi; 
b) fe’l negiziga unlidan so`ng –n, undoshdan so`ng –in affiksini qo`shish 
bilan: bastala-n(-di), ol-in(-di) kabi. 
Majhullik nisbatdagi fe’lni hosil qilishda –l (-il) affiksi ko`proq qo`llaniladi. 
Ba’zan ayni bir fe’l negizidan –l (-il), -n (-in) affikslari bilan ham o`zlik, ham 
majhullik nisbati yasalishi mumkin. Bunday bir xil shaklda kelgan bir xil fe’l 
negizining o`zlik yoki majhullik nisbatda ekanligi matndan aniqlaniladi. Masalan: 
Zulfiya darsga tayyorlandi. Operatsiyaga meditsina uskunalari tayyorlandi.