Az ərbaycan Respublikası Sə hiyy

 

 

 

 

 

 

 

Klinik protokol Az

ərbaycan Respublikas

ı S

əhiyy

ə Nazirliyinin 

İctimai S

əhi

yy

ə v

ə 

İslahatlar M

ərk

əzind

ə haz

ırlanm

ış

dı

r. 

 

Az

ərbaycan Respublikası Sə

hiyy

ə

 Nazirliyi 

kollegiyasının 21 iyun 2013

-cü il tarixli 

22 saylı qərarı ilə

 t

əsdiq edilmişdir

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

BÖYÜKLƏR VƏ YENİYETMƏLƏRDƏ 

 

İİV/QİÇS

-

İN MÜAYİNƏ

 

VƏ 

 

ANTİRETROVİRUS TERAPİYASI ÜZRƏ 

 

KLİNİK PROTOKOL

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Bakı 

- 2013 

 

 

 

 

 

 

Klinik protokol Az

ərbaycan Respublikas

ı S

əhiyy

ə Nazirliyinin 

İctimai S

əhi

yy

ə v

ə 

İslahatlar M

ərk

əzind

ə haz

ırlanm

ış

dı

r. 

 

2 

54.148  

B 83 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

B 83  Böyükl

ər və  yeniyetmələrdə  İİV/QİÇS-in müayinə  və 

antiretrovirus 

terapiyası 

üzrə 

klinik protokol.                             

– 2013. – 88 s

əh. 

 

 

 

 

 

 

 

Klinik protokol Az

ərbaycan Respublikas

ı S

əhiyy

ə Nazirliyinin 

İctimai S

əhi

yy

ə v

ə 

İslahatlar M

ərk

əzind

ə haz

ırlanm

ış

dı

r. 

 

3 

Redaktor: 

C.M

əmmədov 

S

əhiyyə  Nazirliyi  İctimai  Səhiyyə  və  İslahatlar 

M

ərkəzinin direktoru, t.f.d. 

T

ərtibçilər:

 

E.Alm

əmmədova  Səhiyyə  Nazirliyi  Respublika  QİÇS-lə  Mübarizə 

M

ərkəzinin direktoru 

S.Əhmədova 

S

əhiyyə  Nazirliyi  Respublika  QİÇS-lə  Mübarizə 

M

ərkəzinin stasionar şöbəsinin müdiri 

T.Heyd

ərova 

S

əhiyyə  Nazirliyi  Respublika  QİÇS-lə  Mübarizə 

M

ərkəzinin ambulator-yardım  dispanser  müşahidə 

şöbəsinin müdiri 

Y.Əliyeva 

S

əhiyyə  Nazirliyi  Respublika  QİÇS-lə  Mübarizə 

M

ərkəzinin ambulator-yardım  dispanser  müşahidə 

şöbəsinin həkimi 

Ş.İsmayılova 

S

əhiyyə  Nazirliyi  İctimai  Səhiyyə  və  İslahatlar 

M

ərkəzinin Tibbi keyfiyyət standartları şöbəsinin 

müdiri 

R

əyçilər: 

F.Sadıxova 

Ə.Əliyev  adına  Azərbaycan Dövlət Həkimləri 

T

əkmilləşdirmə  İnstitutunun  Epidemiologiya  və 

Mikrobiologiya kafedrasının müdiri, professor, t.e.d. 

T.Eyvazov 

Ə.Əliyev  adına  Azərbaycan Dövlət Həkimləri 

T

əkmilləşdirmə İnstitutunun Yoluxucu xəstəliklər 

kafedrasının müdiri, t.f.d. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Klinik protokol Az

ərbaycan Respublikas

ı S

əhiyy

ə Nazirliyinin 

İctimai S

əhi

yy

ə v

ə 

İslahatlar M

ərk

əzind

ə haz

ırlanm

ış

dı

r. 

 

4 

Sübutların etibarlılıq dərəcəsi və elmi tədqiqatların tipləri 

Sübutların 

etibarlılıq 

d

ərəcəsi 

Sübutların mənbələri  

(elmi t

ədqiqatların tipləri) 

Ia 

Sübutlar  meta-analiz, sistematik icmal v

ə  ya 

randomizasiya  olunmuş  klinik  tədqiqatlardan (RKT) 

alınmışdır 

Ib 

Sübutlar 

ən azı bir RKT-dən alınmışdır 

IIa 

Sübutlar 

ən  azı  bir  yaxşı  planlaşdırılmış,  nəzarət 

edil

ən,  randomizasiya  olunmamış  tədqiqatdan 

alınmışdır 

IIb 

Sübutlar 

ən  azı  bir  yaxşı  planlaşdırılmış  kvazi-

eksperimental t

ədqiqatdan alınmışdır 

III 

Sübutlar t

əsviri tədqiqatdan (məsələn, müqayisəli, 

korrelyasion t

ədqiqatlar, ayrı-ayrı halların öyrənilməsi) 

alınmışdır 

IV 

Sübutlar ekspertl

ərin rəyinə  və  ya klinik  təcrübəyə 

əsaslanmışdır 

 

 

 

 

 

 

Klinik protokol Az

ərbaycan Respublikas

ı S

əhiyy

ə Nazirliyinin 

İctimai S

əhi

yy

ə v

ə 

İslahatlar M

ərk

əzind

ə haz

ırlanm

ış

dı

r. 

 

5 

Tövsiy

ələrin etibarlılıq səviyyəsi şkalası 

Tövsiy

ələrin 

etibarlılıq 

s

əviyyəsi 

Tövsiy

ələrin əsaslandığı sübutların etibarlılıq 

d

ərəcəsi 

A 

RKT-l

ərin yüksək keyfiyyətli meta-analizi, 

sistematik  icmalı  və  ya nəticələri  uyğun 

populya

siyaya  şamil  edilə  bilən, sistematik səhv 

ehtimalı çox aşağı olan (++) irimiqyaslı RKT. 

Sübutların etibarlılıq dərəcəsi Ia. 

B 

Kohort v

ə  ya klinik hal -  nəzarət tipli tədqiqatların 

yüks

ək keyfiyyətli (++) sistematik icmalı, yaxud 

Sistematik s

əhv riski çox aşağı  olan  (++)  yüksək 

keyfiyy

ətli kohort və  ya klinik hal -  nəzarət tipli 

t

ədqiqat, yaxud 

N

əticələri  uyğun  populyasiyaya  şamil  edilə  bilən, 

sistematik s

əhv riski yüksək olmayan (+) RKT. 

Sübutların etibarlılıq dərəcəsi Ib və IIa. 

C 

N

əticələri  uyğun  populyasiyaya  şamil  edilə  bilən, 

sistematik s

əhv riski yüksək olmayan (+) kohort və 

ya klinik hal -  n

əzarət tipli və  ya nəzarət edilən, 

randomizasiya olunmamış tədqiqat, yaxud 

N

əticələri uyğun populyasiyaya bilavasitə şamil edilə 

bilm

əyən, sistematik səhv riski çox aşağı olan və ya 

yüks

ək olmayan (++ və ya +) RKT. 

Sübutların etibarlılıq dərəcəsi IIb. 

D 

Klinik hallar seriyasının təsviri, yaxud 

N

əzarət edilməyən tədqiqat, yaxud 

Ekspertl

ərin rəyi. 

Yüks

ək səviyyəli  sübutların  mövcud  olmamasının 

göst

əricisidir. 

Sübut

ların etibarlılıq dərəcəsi III və IV. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Klinik protokol Az

ərbaycan Respublikas

ı S

əhiyy

ə Nazirliyinin 

İctimai S

əhi

yy

ə v

ə 

İslahatlar M

ərk

əzind

ə haz

ırlanm

ış

dı

r. 

 

6 

İxtisarların siyahısı 

АLТ 

  Alaninaminotransferaza  

АRТ  

 

Antiretrovirus terapiyası 

АRV 

  Antiretrovirus  

АSТ 

  Aspartataminotransferaza 

AUÖP 

İİV-in anadan uşağa ötürülməsinin profilaktikası  

CYYİ 

  Cinsi yolla yoluxan infeksiya/infeksiyalar 

ÇASL 

 

Çox aşağı sıxlıqlı lipoproteidlər  

ƏTNİ 

 

Əks transkriptazanın nukleozid/nukleotid inhibitorları 

ƏTQNİ    Əks transkriptazanın qeyri-nukleozid inhibitorları 

HBV 

  Hepatit B virusu 

HCV 

  Hepatit C virusu 

İBİS 

 

İmmunitetin bərpasının iltihabi sindromu 

İFA 

 

İmmunoferment analizi 

İİV 

 

İnsanın immunçatışmazlığı virusu 

İNİ 

 

İnyeksion narkotik istifadəçisi/istifadəçiləri 

İYİ 

 

İİV-lə yaşayan insan/insanlar 

QİÇS 

 

Qazanılmış immunçatışmazlığı sindromu  

LDH 

  Laktatdehidrogenaza 

MAK 

  Mycobacterium avium-intracellulare kompleksi 

MBT 

  M

ədə-bağırsaq traktı 

MSS 

  M

ərkəzi sinir sistemi 

OƏT 

  Opioidl

ərlə əvəzedici terapiya 

Oİ 

  Opportunist infeksiya/infeksiyalar 

Pİ 

  Proteaza inhibitorlari 

PSP 

  Pnevmosist pnevmoniya (tör

ədici-Pneumocystis jirovecii)  

PZR 

  Polimeraz z

əncirvari reaksiya 

RQMM 

Respublika 

QİÇS-lə Mübarizə Mərkəzi 

SMV

 

  sitomeqalovirus 

ТB 

  V

ərəm 

TMP/SMK  Trimetoprim/sulfametoksazol 

TTH 

Tireotrop hormon  

USM 

Ultras

əs müayinəsi 

ÜST 

Ümumdünya S

əhiyyə Təşkilatı 

VY 

Virus yükü 

YSL

 

Yüks

ək sıxlıqlı lipoproteidlər 

 

 

 

 

 

 

 

Klinik protokol Az

ərbaycan Respublikas

ı S

əhiyy

ə Nazirliyinin 

İctimai S

əhi

yy

ə v

ə 

İslahatlar M

ərk

əzind

ə haz

ırlanm

ış

dı

r. 

 

7 

Protokol 

insanın immunçatışmazlığı virusu (İİV) infeksiyası üzrə 

müalic

ə və  yardımı təşkil edən həkim və tibb işçiləri üçün nəzərdə 

tutulmuşdur. 

 

Pasiyent qrupu: 

Qazanılmış  immunçatışmazlığı  sindromu  ilə 

(Q

İÇS) xəstə olan yeniyetmələr və böyüklər. 

 

Protokol 

QİÇS-li  xəstələrin  diaqnostika  və  müalicə  üsullarına 

dair sübutl

u  təbabətə  əsaslanan  metodik  tövsiyələrin  verilməsi 

məqsədini daşıyır. 

XBT-10 

ÜZRƏ TƏSNİFAT 

В20  İnsanın  immunçatışmazlığı  virusu  (İİV)  tərəfindən törədilən 

 

infeksion v

ə parazitar şəklində təzahür olunan xəstəlik 

B21 

İnsanın  immunçatışmazlığı  virusu  (İİV)  tərəfindən törədilən 

 

b

ədxassəli yenitörəmələr şəklində təzahür olunan xəstəlik 

B22 

İnsanın  immunçatışmazlığı  virusu  (İİV)  tərəfindən törədilən 

 

dig

ər dəqiqləşdirilməmiş  xəstəliklər  şəklində  təzahür olunan 

 

x

əstəlik 

B23 

İnsanın  immunçatışmazlığı  virusu  (İİV)  tərəfindən törədilən 

 

v

ə digər patoloji hallar şəklində təzahür olunan xəstəlik 

B24 

İnsanın  immunçatışmazlığı  virusu  (İİV)  tərəfindən törədilən 

 

d

əqiqləşdirilməmiş xəstəlik 

Z21 

İnsanın  immunçatışmazlığı  virusu  (İİV)  tərəfindən törədilən 

 

simptomsuz infeksion status 

Ümumi müdd

əalar 

İİV infeksiyası – sağaldılması hələ ki, mümkün olmayan xronik 

x

əstəlikdir, bu səbəbdən  İİV-lə  yaşayan  insanların  (İYİ)  bütün 

h

əyatları boyu daimi tibbi yardıma ehtiyacları var. İİV/QİÇS zamanı 

müalic

ə  və  yardımın  əsas  komponentini  antiretrovirus  terapiyası 

(ART) t

əşkil edir. Düzgün seçilmiş ART İYİ-lərin həyat keyfiyyətini 

v

ə müddətini artırır və bundan əlavə virusun digər insanlara ötürülmə 

riskini azal

dır.  

İİV  infeksiyası  zamanı  müalicə  və  yardımın  kompleks  şəkildə 

briqada t

ərəfindən  aparılması  ən  optimaldır.  Respublika  QİÇS-lə 

Mübariz

ə  Mərkəzində  (RQMM)  tibbi  yardımı  və  pasiyentin 

müşahidəsini təmin edən briqada həkim-infeksionistdən, tibb 

 

 

 

 

 

 

Klinik protokol Az

ərbaycan Respublikas

ı S

əhiyy

ə Nazirliyinin 

İctimai S

əhi

yy

ə v

ə 

İslahatlar M

ərk

əzind

ə haz

ırlanm

ış

dı

r. 

 

8 

bacısından,  psixoloqdan və  sosial  işçidən ibarətdir.  Briqadanın  hər 

bir nümay

əndəsi bir-birini tamamlayaraq müəyyən  funksiyaları 

h

əyata keçirir. Həmçinin  İYİ-lərə  digər mütəxəssislərin 

konsultasiyalarını,  bir-birinə  dəstək  qrupları  ilə  təmas  imkanlarını 

t

əmin edir.  

Anamnez v

ə  baxışın  nəticələrini,  aparılmış  ART  barədə 

m

əlumatları,  laborator  və  digər tədqiqatların  nəticələrini, həmçinin 

sosial  şərait barədə  məlumatları  uzun  illər sürə  biləcək müalicə 

müdd

əti  ərzində  sənədləşdirmək  lazımdır.  Məlumatların  qeydiyyatı 

(m

əsələn, endoskopik müayinələri 

n

əticələri, kompüter 

tomoqrafiyası,  mikrobioloji  tədqiqatlar, virus yükünün (VY) 

hesablanmaları)  yalnız  pasiyent  üçün  deyil,  həmçinin retrospektiv 

t

ədqiqatlar üçün də vacibdir. Şəxsi Tibbi məlumatın məxfiliyi təmin 

edilm

əlidir.  

ART-nin m

əqsədləri 

1.

 

Klinik 

– 

h

əyatın  uzadılması  və  onun keyfiyyətinin 

yaxşılaşdırılması 

2.

 

İmmunoloji – opportunist infeksiyaların (Oİ) qarşısının alınması 

üçün immunitetin k

əmiyyət və keyfiyyətcə bərpası 

3.

 

Virusoloji  –  x

əstəliyin proqressivləşməsini maksimum  uzun 

müdd

ətə  ləngidilməsi  və  dərman  davamlılığının  yaranmasının 

qarşısının  alınması  məqsədilə  VY-nın maksimal dərəcədə  aşağı 

salınması 

4.

 

Epidemioloji – 

İİV-in ötürülmə riskinin azaldılması 

İİV infeksiyalı pasiyentlərin müayinə və müalicəsi 

İİV  üzrə  ilkin tədqiqat və  müayinənin nəticələrinin təsdiqi və 

İİV-ə yoluxmuş pasiyentin sonrakı müşahidəsi RQMM-də aparılır. 

İİV-li xəstənin dispanser müşahidəsini aparan həkim-infeksionist 

t

ərəfindən aşağıdakı işlər görülür: 



 

İİV-li pasiyentin ilkin müayinəsinin aparılması 



 

İİV-li pasiyentin vəziyyətinin klinik qiymətləndirilməsi və  İİV 

infeksiyasının mərhələsinin təyin edilməsi 



 

RQMM-in h

əkim-stomatoloqu, inyeksion narkotik istifadəçiləri 

(İNİ) üçün həkim-narkoloqun konsultasiyalarının təmin edilməsi 

(

Əlavə 3)  

 

 

 

 

 

 

Klinik protokol Az

ərbaycan Respublikas

ı S

əhiyy

ə Nazirliyinin 

İctimai S

əhi

yy

ə v

ə 

İslahatlar M

ərk

əzind

ə haz

ırlanm

ış

dı

r. 

 

9 



 

müvafiq laborator müayin

ələrin təyin edilməsi 



 

pasiyentin sağlamlığına nəzarət 



 

ART-

nin başlanması və davamı 



 

Oİ-nin, digər  yanaşı  gedən  infeksiyaların  və  xəstəliklərin 

qarşısının alınması və müalicəsi 



 

ART-y

ə bağlılığın qiymətləndirməsi və dəstəklənməsi 



 

psixoloji yardımın göstərilməsi 



 

d

əstəyin fasiləsiz təmin edilməsi üçün  pasiyentin  İİV/QİÇS 

sah

əsində xidmət göstərən müvafiq QHT-lərə yönəldilməsi 



 

aktiv  İNİ-ləri zərərin  azaldılması  sahəsində  çalışan  QHT-lərə 

yön

əldilməsi 



 

x

əstənin istəyi ilə  əlillik dərəcəsinin  alınması  üçün  ona  sosial 

müdafi

ə xidmətinə göndərişin verilməsi (forma 88) 

Yenic

ə  İİV  infeksiyası  diaqnozu  təyin  edilmiş,  həmçinin  artıq 

müalic

ə  alıb  digər müəssisələrdən  köçürülmüş  pasiyentlərin fiziki 

müayin

əsindən əvvəl tam anamnezini toplamaq lazımdır (C) (Cədvəl 1). 

C

ədvəl 1. İlkin müayinə zamanı toplanması vacib olan anamnez

 

Ümumi m

əlumat:  



 

pasiyentin adı, soyadı, atasının adı 



 

t

əvəllüdü  



 

cinsi  



 

sorğunun tarixi 

İİV üzrə müayinə məlumatları:  



 

İİV üzrə ilk müsbət testin tarixi  



 

müayin

ənin aparılma səbəbi 



 

əgər məlumdursa, İİV üzrə son mənfi müayinə 

İİV-ə yoluxma riski və yoluxma yolu (əgər məlumdursa): 



 

inyeksion narkotikl

ərdən istifadə  



 

cinsi 

əlaqələr (hetero- və ya homoseksual; əlaqələrin növü: oral, vaginal, anal)  



 

qan v

ə ya qan komponentlərinin köçürülməsi; orqan və toxumaların 

transplantasiyası  



 

anadan uşağa ötürülmə  



 

iş yerində kontakt (təsvir etmək)  



 

nam

əlum  



 

cinsi partnyorların İİV statusu  



 

cinsi partnyorlarda risk faktorları  

Yoluxmanın baş verdiyi zaman və məkan (ölkə) 

(

əgər məlumdurvə ya böyük ehtimalla güman etmək olarsa) 

 

 

 

 

 

 

Klinik protokol Az

ərbaycan Respublikas

ı S

əhiyy

ə Nazirliyinin 

İctimai S

əhi

yy

ə v

ə 

İslahatlar M

ərk

əzind

ə haz

ırlanm

ış

dı

r. 

 

10 

İİV infeksiyası zamanı müalicə və qulluq tarixi (Əlavə 1)  



 

əvvəlki müalicənin (və ya qulluğun) zamanı və məkanı, fasilələr də 

daxil edilm

əklə 



 

ART sxeml

əri  



 

əlavə təsirlər  



 

müalic

ə rejiminə əməl olunması  



 

laborator göst

əricilər (CD4 limfositlərinin sayı, VY, elektrolitlər, 

qaraciy

ər və böyrəklərin funksiyasının biokimyəvi göstəriciləri, qanın 

ümumi müayin

əsi – xronoloji ardıcıllıqla (o cümlədən infeksiya 

çoxdan- bir neç

ə il əvvəl aşkar olunmuş pasiyentlərdə)  



 

d

ərman davamlılığı tədqiqatların (əgər keçirilibsə) nəticələrinin 

qeydl

əri 

İİV infeksiyası ilə əlaqəli xəstəlik və vəziyyətlər  



 

v

ərəm (TB)  



 

t

ənəffüs orqanlarının infeksiyaları  



 

dig

ər virus, bakterial və göbələk infeksiyaları  



 

hepatit C v

ə/və ya B  



 

yenitör

əmələr  



 

dig

ərləri  

Dig

ər xəstəlik və vəziyyətlər  



 

hospitalizasiya 



 

c

ərrahi əməliyyatlar 



 

psixi pozuntular (depressiya v

ə s.)  



 

qaraciy

ər və böyrək xəstəlikləri 



 

endokrin pozuntular 



 

cinsi yolla yoluxan infeksiyalar (CYYİ)  



 

vaksinasiya  



 

allergik x

əstəliklər  



 

b

ədən quruluşunun dəyişməsi  



 

hal-

hazırda qəbul edilən dərman vasitələri  

Ail

əvi anamnez (şəkər xəstəliyi, arterial hipertoniya, dəri xəstəlikləri, 

onkoloji x

əstəliklər və s.)  

Ür

ək-damar xəstəlikləri və risk faktorları (piylənmə, siqaret çəkmə, 

arterial hipertoniya v

ə s.)