Educational, natural and social sciences

Oriental Renaissance: Innovative, 
educational, natural and social sciences 
 
VOLUME 2 | ISSUE 4/2 
ISSN 2181-1784 
Scientific Journal Impact Factor
 
 SJIF 2022: 5.947 
Advanced Sciences Index Factor 
 ASI Factor = 1.7 
22 
w
uz
www.oriens.
April
2022
 
mujassamdir. Ya’ni navbatdagi jism keyin shakllansa, undan avval o’tgan birlik 
nihoyalanadi. Bu o’tish noborliqning o’zi emas, noborliq “so’ng, keyin” xususiyatiga 
ega bo’lishi mumkin. Shuningdek, o’tish (vaqtga nisbatan) yaratuvchi zotning 
mohiyatida ham yo’q. Chunki yaratuvchining mohiyati “avval”, “endi” va “so’ng, 
keyin” ham mavjud bo’lishi mumkin. Noborliq to’xtovsiz davom etadigan va 
yangilanib turadigan xususiyatga ega. Ma’lumki, ushbu davomiylik bo’linmas 
mohiyatlardan shakllanadigan harakatlar soniga muvofiq keladi.”6 
Ibn Sino yuqoridagi fikrlariga shu asarida “Nasihat” va “Ko’satma”larni berishi 
bilan ularni to’ldirib borgan.
“Holatning o’zgarishisiz yangilanish mumkin emas. Holatini o’zgartirish 
kuchiga ega bo’lgan narsalargina holatni o’zgartirish mumkin. Men substraktni 
nazarda tutyapman. Ushbu aloqa harakat va harakat qiluvchiga ya’ni o’zgarish va 
o’zgaruvchiga, xususan, doimiy mavjud bo’lgan birlikka bog’liq bo’ladi. Bu holat bir 
doira tarafida muntazam aylanib turish holatidir. Bu davomiylik miqdorga ega, aks 
holda “avval” yoki uzoq bo’lardi yoki yaqin bo’lardi. Bu ikkalasi o’zgarishni aniqlab 
beruvchi miqdor hisoblanadi. Va bu harakat miqdori hisoblangan vaqtning o’zidir. 
Ushbu harakat miqdori masofani emas, sabab-oqibatni o’zida aks ettiradi.
Ko’rsatma. Har bir mahluqot yaratilishiga (shakllanishiga) qadar mumkinul 
vujud bo’lgan va uning yaratilish ehtimoli reallikka aylangan. Lekin ehtimollik 
yaratguvchi zotning boshqa jismlar ustidan qudratini ifodalab berolmaydi, 
ehtimolsizlik o’z-o’zicha bo’la olmaydi. Jismning mavjudlik ehtimoli yaratuvchining 
narsa ustidan qudratidan boshqa tushunchadir. Mavjudlikning ehtimoligi o’z-o’zidan 
g’ayri aqliy bo’lib, uning mavjudligi substratda namoyon bo’lmaydi, aksincha u 
o’zaro munosabatda bo’lib, substraktga ehtiyoj sezadi. Yaratiluvchi narsalar 
mavjudlik va substrakt narsalar layoqatidan oldin bo’ladi.
Jism boshqa bir jism bilan ko’plab sabablar masalan, vaqtli va fazoviy ketma-
ketlik ta’siri natijasida, sabab-oqibat munosabatiga kirishishi mumkin. Lekin biz 
ulardan borliq afzalliklaridan kelib chiqadiganini tekshirishimiz kerak, bunda ikkita 
jism bir vaqtda mavjud bo’lishligi istisno qilinmaydi. Agar biror jism boshqa bir 
jism tifayli shakllangan bo’lsa ham ikkinchining mavjudligi birinchi bilan 
shartlanmaydi. Ikkinchi jism mavjudlikka ega bo’lmasa, birinchi jism mavjud 
bo’lolmasdi. Ya’ni birinchisi ikkinchisi tufayli shakllangan. Ikkinchi jism esa 
birinchisi bilan shartlangan va uning mavjudligi ikkinchisidan kelib chiqqan. Bunga 
misol qilib quyidagini keltirish mumkin: “Men qo’limni harakatga keltirdim va kalit 
6
Abu Ali Ibn Sino. “Al-ishorat va at-tanbihot” (Nasriddin at-Tusiy sharhi) Qohira 1365. – B 337

---