Qafar Çaxmaqlı armenizmdən terroriZMƏ erməNİ İdeoloji

2. Zəngibasar rayonu üzrə  

 
198 
 
Zəngilər  kəndinin  sakini  Namazov  Sultanəli  Rəhim  oğlu  kəndin  kolxozçuları  ilə 
söhbətdə  demiĢdir:  "Mən  QaraqıĢlaq  kəndində  olmuĢam,  orada  MK  nümayəndəsi 
toplantıda bəyan etdi ki, bizi - azərbaycanlıları Ermənistandan ona görə köçürürlər 
ki, bizim yerlərimizdə repatriant erməniləri yerləĢdirsinlər".  
Bununla əlaqədar adı çəkilən kəndin bir çox kolxozçuları iĢə çıxmadılar və kolxoz 
sədrinin  -  niyə  iĢə  çıxmırsınız  sualına  cavab  verdilər:  "Əgər  ermənilər  bizi 
Ermənistandan köçürürlərsə, biz nə üçün və kim üçün iĢləməliyik".  
Baxgilər  kəndinin  sakini  Yusubova  Gülli  Abbas  qızı  demiĢdir:  "Bizi  köçürmək, 
əmlakımızı  və  heyvanlarımızı  repatriant  ermənilərə  vermək  istəyirlər.  Sakinlərin 
bəziləri  artıq  mal-qaranı  satmağa  və  kəsməyə  baĢlamıĢlar.  Mən  də  inəyimi 
satmıĢam".  
Həmin  kənddə  kolxozçular:  Davıdov  KubıĢ,  Məmmədov  AloĢ,  Abdullayev 
Abdulla,  Həsənov  Həsən,  TaĢev  Sabo,  Əliyev  Yusif  və  Məmmədov  Abbas  iĢə 
çıxmaqdan imtina etmiĢlər.  
Göy  Hümbət  kəndində  kolxozçular  Əliyev  Abbas  və  Rəhimov  Ġsmayıl  kolxozun 
dəftərxanasının yanında söhbətdə belə demiĢlər: "Biz kolxozda əbəs yerə iĢləyirik. 
Bütün zəhmətimiz ermənilərə qalacaq. Ümumiyyətlə ermənilərlə yaĢamaq çətindir, 
çünki onlar bizi sıxıĢdırırlar və hətta kolxozda bizə yararlı iĢ vermirlər".  
Xırda  Dəmirçi  kəndinin  sakini  Mirzəyev  MeĢədi  Teymur  Ġskəndər  oğlu 
kolxozçulardan  Məmmədov  Əlinin,  Həsənov  Abduləlinin,  Kərimov  Qulamın  və 
baĢqalarının  yanında  demiĢdir:  "Azərbaycanlıları  Ermənistandan  ona  görə 
köçürmürlər  ki,  onların  yerində  repatriant  erməniləri  yerləĢdirsinlər,  ona  görə 
köçürürlər ki, Türkiyə  və  SSRĠ arasında müharibə  zamanı  sovet  hakimiyyəti  bizə 
etibar  etmir.  Bizim  köçürülməyimizin  baĢlıca  səbəbi  bax  budur,  çünki  müharibə 
olarsa,  sərhəd  rayonlarında  yaĢayan  azərbaycanlıların  əksəriyyəti  Türkiyəyə 
keçəcəkdir".  

 
199 
 
Rəncbər  kəndində  kolxozçu  Nəsirov  Ġbrahim  Muxtarov  Seyidlə,  Təhmazov 
Əsgərlə,  cəfərov  Mahmudla  və  digərlərilə  söhbətdə  edmiĢdir:  "Ermənistandan 
1950-ci ilə kimi bütün azərbaycanlıları mütləq köçürəcəklər. Bunu ona görə edirlər 
ki,  sovet  hakimiyyəti,  türklərin  hücumundan  qorxaraq  Türkiyə  ilə  sərhədin 
yaxınlığında  yaĢayan  azərbaycanlılara  inanmır.  Bu  birincisi  və  ikincisi,  Sovet 
Ermənistanı  xaricdə  yaĢayan  bütün  erməniləri  toplamaq  istəyir  ki,  Sovet 
hökümətindən asılı olmayan dövlət yaratsın".  
Həmin  Nəsirov  (keçmiĢdə  qolçomaq)  kolxozçuların  yanında  demiĢdir: 
"Ermənistan  K(b)P  MK  keçmiĢ  katibi  A.Xancyanın  planı  üzrə  dünyanın  hər 
tərəfindən bütün ermənilər buraya gəlməli və Naxçıvanı Ermənistana birləĢdirməli 
idirlər,  bütün  azərbaycanlıları  isə  Ermənistandan  Azərbaycana  köçürülməlidirlər. 
Bu  yaxınlarda  mən  eĢitdim  ki,  Ermənistan  höküməti  Naxçıvanı  Ermənistana 
birləĢdirməyi tələb etmiĢdir, lakin Azərbaycan höküməti rədd cavabı vermiĢdir".  
ġurakənd  kəndində  keçmiĢ  hərbi  əsir  Məmmədov  Həmid  (Türkiyədə  qohumları 
var)  kolxozçularla  söhbətdə  demiĢdir:  "Məgər  ermənilər  və  azərbaycanlılar  dost 
kimi  yaĢaya  bilərmi?  Tarixdə  ermənilər  və  azərbaycanlılar  arasında  düĢmənçilik 
həmiĢə  olmuĢdur  və  sonralar  da  olacaqdır.  Odur  ki,  ermənilər  azərbaycanlıları 
Ermənistandan  köçürməyi  qərara  almıĢlar.  Mən  Ģəxsən  artıq  evimi  sökmüĢəm  ki, 
məndən sonra o heç kimə qalmasın".  
ġurakənd  kəndi  kolxozunun  sədri  Əliyev  Hümbət  rayon  mərkəzində  kəndə  gəlib 
kolxoz femasına daxil olmuĢ və kolxozçulara demiĢdir: "Azərbaycandan komissiya 
gəlibdir  və  yaxın  günlərdə  bütün  azərbaycanlıları  Ermənistandan  köçürməlidirlər. 
Köçürmənin ləngiməsi yalnız onunla əlaqədardır ki, Ermənistan K (b) P MK katibi 
kolxozların  əmlakını,  fermaları  Azərbaycana  verməyə  razı  olmadı.  Əgər  razı 
olsaydı, onda köçürmə məsələsi çoxdan həll edilmiĢdi".  

 
200 
 
Kolxoz sədri H.Əliyevin belə bəyanatı ilə əlaqədar kolxozçular ruhdan düĢdülər və 
iĢə çıxmadılar, bu zaman deyirdilər: "Əgər biz zəhmətimizin sahibi olmayacayıqsa, 
onda əbəs yerə niyə iĢləməliyik?"  
ġurakənd,  Zəngilər,  Kelanlı,  Ağamzalı  və  digər  kəndlərdə  kolxozçuların  iĢə 
çıxmaması  halları  qeyd  olunmuĢdur.  Bu  kəndlərdə  ayrı-ayrı  kolxozçular  öz 
həyətyanı sahələrində meyvə ağaclarını kəsmiĢlər.  
Onların çoxu dövlət vergilərini ödəmədən imtina edirlər. Zəngilər kəndinin sakini 
Süleymanov  Seyfulla  (sürgündən  1947-ci  ildə  qayıtmıĢdır)  kolxoz  tövləsində  öz 
həmkəndlilərinə demiĢdir: "Artıq bizim Ermənistanda yaĢamağımıza dəyməz. Əgər 
müharibə  baĢlansa,  ermənilər  bizim  hamımızı  kəsib  doğrayacaqlar,  bizim  tezliklə 
Azərbaycana köçməyimiz yaxĢıdır".  
Sarıcalar  kəndinin  sakini  Xəlilov  Xəlil  Abuzər  oğlu  (1942-ci  ildə  fərariliyə  görə 
məhkum  edilmiĢdir)  demiĢdir  ki:  "Bizim  kolxozçular  əbəs  yerə  vergi  ödəyirlər, 
onsuz da bizi köçürəcəklər. Sovet höküməti xalqı tam soydu. BolĢeviklərin siyasəti 
yalan  üstündə  qurulmuĢdur  və  mənə  belə  gəlir  ki,  bizi  Azərbaycana  yox,  Sibirə 
köçürəcəklər, bizim əmlakımız isə dövlətin mənafeyinə keçərək" .  
3. Vedi rayonu üzrə  
Yanvar  və  fevral  ayları  ərzində  Böyük  Vedi  kəndinin  sakinləri  Abdullayeva 
Tərlan, Məmmədova Ürbabə və Məmmədov Xuda BaxĢı oğlu evlərini sökmüĢlər, 
Eyvazov  Mikayıl,  Əkbər  Məmmədəli  oğlu,  Əliyev  Bilal,  Zeynalov  Hüseyn, 
KələĢov Oruc, Rza Əli və digərləri isə öz həyatyanı sahələrində meyvə ağaclarının 
bir hissəsini məhv etmiĢlər.  
Həmin  kəndin  sakinləri  arasında,  məsələn,  Əliyev  Hümbət,  Kərimov  Əkbər, 
Kərimov canbaxıĢ və digərləri kimiləri öz ev əmlakını satmıĢlar.  
Taynan  kəndinin  sakini  Məmmədov  Kərim  pəyəsini  sökmüĢdür,  ġiyazlı  kənd 
sakini Qurbanov Qurban isə öz mənzilinin bir otağını dağıtmıĢdır.  

 
201 
 
Geravan  kəndindən  Mustafayev  Hüseyn  BəĢir  oğlu  2  nəfər  ailə  üzvü  ilə  və 
Mustafayev  Ġsmayıl  3  nəfər  ailə  üzvü  ilə  Naxçıvan  MSSR-ə  özbaĢına  daimi 
yaĢamağa getmiĢlər.  
Qeyd etmək lazımdır ki, bu rayonda azərbaycanlı əhali arasında köçürülmə əhval-
ruhiyyəsi xüsusilə güclüdür və bu ondan görünür ki, bu ilin aprelin 28-ə kimi 9915 
nəfərdən köçməyə icazə verilməsi barədə ərizə daxil olmuĢdur, halbuki, plana görə 
1948-ci ildə Azərbaycan SSR-ə cəmi 500 nəfər köçürülməsi nəzərdə tutulmuĢdu.  
4. Basarkeçər rayonu üzrə  
Çırçaqlı  kəndində,  Türkiyənin  Sovet  Ġttifaqına  müharibə  elan  etmiĢ  və  bununla 
əlaqədar  olaraq  azərbaycanlıları  köçürmələri  barədə  yayılmıĢ  provokasiya 
nəticəsində fevral ayında üç gün ərzində kolxozçular iĢə çıxmamıĢlar.  
Rayonun  bir  sıra  kəndlərində  (DaĢkənd,  Çırçaqlı,  Zod)  belə  Ģayiə  yayılmıĢdır  ki, 
guya K (b) P rayon komitəsinin katibi Musayev yoldaĢ, rayon icraiyyə komitəsinin 
sədri  Məmmədov  yoldaĢ  və  digər  azərbaycanlı  məsul  iĢçilər  ermənilərlə  əvəz 
edilmiĢlər.  
Bu  provokasiyalı  Ģayiələr  nəticəsində  Zod  kəndinin  kolxozçuları  iĢə  səhlənkar 
yanaĢmağa  baĢlamıĢlar.  Bu  kəndin  kolxozçularının  əhval-ruhiyyəsinə  partiya 
təĢkilatçısı Nəsirov Qurzəli Həmid oğlunun və kənd sovetinin sədri Hacıyev Bala 
Əsgər  oğlunun  kənddən  getməsi  xüsusilə  mənfi  təsir  etmiĢdir;  həmin  Ģəxslər 
Azərbaycan SSR-ə qarĢısındakı köçürülmə üçün özlərinə yer axtarmağa getmiĢlər.  
ġiĢqaya  kəndində  kolxozçuların  xeyli  hissəsi  Azərbaycan  SSR-ə  köçmək 
istəmədikləri barədə qəti bəyan edirlər.  
ArtaĢat,  Qarabağlar,  Oktembryan,  Qafan,  Meqri  və  Sisian  rayonlarının 
azərbaycanlı əhalisi arasında da qeyri-sağlam söyləmələr qeyd olmuĢdur. Belə ki, 
məsələn:  

 
202 
 
Meqri rayonun Vartanidzor kənd sovetinin sədri Həmidov Abdulla, ona verilmiĢ - 
niyə  suvarma  kanalı  çəkilmir  sualına,  belə  cavab  vermiĢdir  "Biz  niyə  çəkməliyik 
ki, "axparlara" qalsın?"  
ArtaĢat  rayonu  Darğalı  kəndində  20  azərbaycanlı  ailəsi  yaĢayır,  hamısı  belə 
demiĢlər: "Bizə nə olur, olsun, biz heç cür halda Darğalı kəndindən getməyəcəyik".  
Həmin rayonun Axund Baovand kəndində də azərbaycanlılar deyirlər ki: "Buradan 
heç yerə getməyəcəyik, qoy bizi burada, yerimizdə öldürsünlər".  
Qafan  rayonu  Siznak  kəndinin  kolxoz  sədri  Tağıyev  BəĢir,  özünün  Azərbaycana 
köçmək  istəmədiyini  ifadə  edərək,  həmkəndlilərilə  söhbətdə  belə  demiĢdir: 
"Doğma kənddə ölmək, yeni yerə köçməkdən yaxĢıdır".  
Sisian rayonu Urut kəndi sakini ÜĠK (b) P üzvü Ġsgəndərov Salman öz yoldaĢları 
ilə söhbətdə demiĢdir ki, o, sovet vətəndaĢı kimi, Sovet Ġttifaqının istənilən yerində 
yaĢamaq hüququna malikdir və öz evini, mülkiyyətini və vətənini atmaq niyyətində 
deyil  və  Stalin  Konstitusiyasına  uyğun  olaraq  onu  baĢqa  yerə  köçməyə  məcbur 
etməyə heç kimin hüququ yoxdur.  
Adı çəkilən kəndin kolxozunun mühasibi Fərzəliyev Qüvvət də həmin ruhda fikir 
söyləmiĢ və demiĢdir ki, o, Azərbaycana köçmək istəmədiyi barədə Stalin yoldaĢa 
yazmıĢdır.  
Sisian  rayonun  comərdli  kəndində  yaĢayan  ÜĠK  (b)  P  üzvü  Qurbanov  cəlal, 
kolxozçuların  bütün  iĢtirak  edənlər  Azərbaycana  köçürülmək  istədiklərini 
yekdilliklə bəyan etdikləri toplantısından sonra həmkəndlilərilə söhbətdə demiĢdir: 
"Çoxları  Azərbaycanda  necə  isti  olduğunu  bilmir.  1918-1919-cu  illərdə  biz 
azərbaycanlılar Ermənistandan Naxçıvana qaçmıĢdıq. O vaxt biz 14 nəfər idik, iki 
ildən  sonra  üçümüz  qaldıq.  Qalan  11  nəfər  istidən  və  xəstəliklərdən  öldülər.  Bu 
Naxçıvandır, Mingəçevirdə isə daha pisdir. Bizim çox-çox qurbanlarımız olacaq".  

 
203 
 
Yuxarıda göstərilən rayonun Aravyus kənd sakini Qəniyeva Əsli demiĢdir: "Əgər 
mən  öz  milliyyətimi  dəyiĢdirsəm  və  erməni  yazdırsam,  onda  mən  Ermənistanda 
qala və Mingəçevirə köçürülməyə bilərəmmi?"  
Azərbaycanlıların  Ermənistandan  köçürülməsinin  səbəbləri  barədə  erməni  əhalisi 
arasında  da,  ayrı-ayrı  Ģəxslər  tərəfindən  bəzən  millətçi  xarakterli  müxtəlif  dedi-
qodular qeyd edilmiĢdir.  
Belə ki, məsələn:  
Ermənistan SSR Sosial Təminat Nazirliyinin Tədris-sənaye kombinatının ayaqqabı 
texnologiyası 
müəllimi 
Arakelyan 
Minas 
Aristakesoviç 
demiĢdir: 
"Azərbaycanlıların  Ermənistandan  köçürülməsi  məsələsi  Ģübhəsizdir.  Ġlk  növbədə 
Araz  və  Axuryan  çaylarının  sahillərində  yaĢayan  azərbaycanlılar  köçürüləcəklər, 
sonra  azərbaycanlıların  Yerevan  Ģəhərindən  köçürülməsi  baĢlanacaq.  Sərhəd 
rayonları  kəndlərinin  ilk  növbədə  azərbaycanlılardan  azad  edilməsi  tamamilə 
anlaĢılır,  çünki  onlar  dövlət  sərhədini  tez-tez  pozurlar,  Türkiyə  isə  onlardan  öz 
casusluq yuvalarını yaradır".  
Yerevan  Ģəhəri  sakini  Mesropyan  Yervand  öz  qonĢusu  ilə  söhbətdə  demiĢdir: 
"Azərbaycanlıları  yalnız  Ermənistandan  yox,  həm  də  Naxçıvan  MSSR-dən 
köçürmək və onu Ermənistan ərazisinə birləĢdirmək lazımdır".  
Yerevan Ģəhərində yaĢayan, 6 il azadlıqdan məhkum edilmiĢ Axverdyan Levonun 
arvadı  Ordyan  ġura  Arutyunovna  öz  qonĢularına  -  xarici  ermənilərə  demiĢdir: 
"Tezliklə Türkiyə, Ġngiltərə və Amerika SSRĠ əleyhinə müharibəyə baĢlayacaqlar. 
Odur ki, Ermənistan ərazisində yaĢayan azərbaycanlıları arxaya, yəni Azərbaycana 
köçürürlər.  Siz  xaricdə  yaĢayan  qohumlarınıza  yazın  ki,  onlar  Ermənistana 
gəlməsinlər".  
Kirovakan  Ģəhərində  yaĢayan,  Fransadan  gəlmiĢ,  keçmiĢdə  daĢnak  olmuĢ,  Smbat 
adlı  Ģəxs  bir  qrup  erməninin  iĢtirak  etdiyi  yerdə  demiĢdir:  "DaĢnaklar  bir  vaxt 

 
204 
 
Naxçıvan MSSR-in Ermənistana birləĢdirilməsi məsələsini qoymuĢdurlar, lakin bu 
baĢ tutmadı. Ġndi isə həmin məsələni qoymaq vaxtıdır, çünki Ermənistanda torpaq 
azdır".  
Yerevan, Leninakan və digər Ģəhərlərdə də ayrı-ayrı Ģəxslər tərəfindən buna bənzər 
fikirlər söylənməsi müəyyən edilmiĢdir.  
Ermənistan 
SSR 
Daxili 
İşlər 
naziri 
general-mayor 
(Qriqoryan) 
№ 01/3745  
3 may 1948-ci il, Yerevan Ģəhəri  
 Və  beləliklə  Ermənistan  öz  yurdlarından  1948-1953  illərdə  100  minlərcə 
azərbaycanlını  dövlət  səviyyəsində  köçə    məruz  qoydu  Azərbaycanın  Kür-Araz 
Düzənliyinə  sürgün  etdilər.  Ermənistandakı    türklərin  oradan  çıxarılmağa 
baĢlaması  əməliyyatı Stalinin ölümünə qədər davam etmiĢdir.  Bu illərdə dövrdə 
150  min  azərbaycanlı  ata  yurdlarından  qovulmuĢdur.    Hətta  erməni  tarixçiləri  də 
qeyd  etmiĢlər  ki,    keçən  əsrin  əvvəllərində  Ermənistandakı  2300  kəndin  2000-i  
Azərbaycan  kəndləri  idi.  Burada  qalan  250  mindən  artıq  əhali  isə  1988-1989-cu 
illərdə  tamamilə  buardan  qovuldu.
  1988-ci  ilin  yanvarından  etibarən  «türksüz 
Ermənistan»  siyasəti  planlı  Ģəkildə  həyata  keçirilməyə  baĢlanmıĢdır.  Ermənistan 
hökuməti, «Qarabağ» və «Krunk» komitələri, Eçmiədzin kilsəsinin nümayəndələri 
SSRĠ rəhbərliyinin himayəsi ilə azərbaycanlıların Ermənistandan zorla çıxarılması 
barədə  qərar  verilməsinə  nail  oldular.Azərbaycanlıların  qovulması  prosesində 
ermənilər  minlərlə  qanlı  aksiyalar  törətmiĢlər.Bunun  davamı  kimi  1988-89  cu 
illərdə  etnik  təmizləmə  nəticəsində  Ermənistanın  185  yaĢayıĢ  məntəqəsi 
boĢaldılmıĢ, 250 mindən artıq azərbaycanlı və 18 min kürd öz ev-eĢiyindən zorla 
qovulmuĢ, 217 azərbaycanlı ermənilər tərəfindən qətlə yetirilmiĢdir. Bunlardan 49 
nəfəri  ermənilərin  əlindən  qaçarkən  dağlarda  donmuĢ,  41  nəfər  qəddarlıqla 
döyülərək  qətlə  yetirilmiĢ,  35  nəfər  iĢgəncələrlə  qətlə  yetirilmiĢ,  115  nəfər 

 
205 
 
yandırılmıĢ, 16-sı güllələnmiĢ, 10 nəfər əzab və iĢgəncələrə dözməyərək infarktdan 
ölmüĢ,  2  nəfər  xəstəxanada  həkimlər  tərəfindən  öldürülmüĢ,  digərləri  isə  suda 
boğularaq,  asılaraq,  elektrik  cərayanına  verilərək,  baĢları  kəsilərək  qətlə 
yetirilmiĢdir.Hadisələr necə baĢladı  
Ermənilər, 13 Fevral 1988-də Dağlıq Qarabağın inzibati mərkəzi  olan Xankəndinə 
(Stepanakert) 
nümayiĢə 
baĢaladılar. 
NümayiĢçilər 
Dağlıq 
Qarabağın 
Azərbaycandan  alınıb  Ermənistana  verilməsini  tələb  edirdilər.  Bundan  sonra 
istəklər  zənciri  uzanmağa  baĢladı.  18  Fevral  1988-ci  ildə  Ermnistandan  ilk 
qaçqınlar Bakıya gəlməyə baĢladı. Onlar avtobuslara doldurulub geri göndərildilər. 
Ancaq,  onlar  qısa  müddət  sonra  yenidən  geri  dönməyə  baĢladılar.  Erməni  elm 
adamı və yazar Robert Arakelov Ermənistanda  türk əhaliyə qarĢı olan münasibəti 
o günlərdə  Ģərh edir və bu  irqçi yanaĢmanın gələcəkdə bu xalqın özünün faciəsi 
olacağını  yazırdı:  "Ermənistan  qəzet  və  jurnallarında  mən  ―erməni  xalqının 
böyüklüyündən‖  ,  onların  sivilizasiyanın  inkiĢafında,  elm  və  mədəniyyətin 
inkiĢafında" müstəsna rolundan "  bəhs edən veriliĢləri eĢitdim, oxudum. Bu qəzet 
və jurnallardan ilk dəfə bildim ki, hələ  bu tarixi dövrə qədər ulduzlu səmanın ilk 
atlasını  (xəritəsini)  ermənilər  yaratmıĢlar,  rəngli  televiziyaların  da  meydana 
gəlməsi  bu  gün  ermənilərin  adı  ilə  bağlıdır,    sən  demə,  bütün  Hind-Avropa 
dillərinin hamısı da erməni dilinin əsasında qurulmuĢdur.‖   
Və yaxud: 
"...  Qarabağ  hərəkatı  dünyanın  bölgələrə  paylanması  ilə  əlaqədar  bir 
avantüra.  Ölkə konstitusiyası və beynəlxalq hüquq normalarına ziddir, ancaq, onu 
da  qeyd  edim  ki,  erməni  mətbuatında  davamlı  göstərilirdi  ki,  ermənilərin 
bədbəxtliyi 
yalnız 
onları 
əhatə 
edən 
qonĢu 
xalqlardan 
gəlir." 
(Robert Arakelov)  
"Qarabağ  dəftəri"  əsərinin  90-cı  səhifəsində  milliyətcə  erməni  olan  
R.Arakelov ermənilərin Ġrəvan və Qarabağda ruh vəziyyətini görüb yazır ki, bütün 
insanların  ürəyini  milliyyətçilik  duyğusu  ilə  elə  doldurublar  ki,  Qarabağda 
partlayıĢlar, avtomat, ağır silahlardan qopan ürküdücü səs, boĢ yerə qan axıdılması, 

 
206 
 
məcburiyyət  əlamətləri  ilə  yoldaĢlıq  edilən  ölüm  ...  gerçək  həyatın  bir  parçası 
kimidir. (2) 
Daha  sonra  yazır:  -  ―...  100-ə  qədər  azərbaycanlıların  öldürüldüyü 
Ermənistanın  Gugark  bölgəsi,  bundan  heç  vaxt  bəhs  etmirlər.  Azərbaycanlıların 
hamısını ölkədən qovaraq tamamilə mono-etnik dövlət meydana gətirdilər. Bu bir 
paradoksdur, mono-etnik respublika, bir ölkədə, yalnız bir millətin yaĢaması. Bunu 
mən  bir  cahillik  olaraq  görürəm  ...‖  TanınmıĢ  rus  yazıçısı  və  jurnalist  Yuri 
Pompeyev,  Qarabağ  dramının  ana  aktyorları  olan  Sovetlərin  arxivlərindəki 
araĢdırmaları  ilə  bu  fikrə  gəlmiĢ  və  ortaya  bilinməyən  yeni  tarixi  sənədlər 
qoymuĢdur.    Bir  roman  olaraq  yazmıĢ  olduğu  "Qarabağ  qan  içində"  adlı  kitabda 
Sovet  liderlərinin  erməni  separatçılara  və  onların  baĢçılarına  dəstək  verməsindən 
bəhs edir, iki xalqın faciəsinə əhəmiyyət verilməməsindən faktlarla bəhs edir. (6). 
Əsrin  əvvəllərində Ermənistan torpaqları 9  min kvadrat kilometr idi, Azərbaycan 
torpaqları  sayəsində  29.  8  kvadrat  kilometrə  yüksəlmiĢdi.  Buna,  Ermənilərin  son 
zamanlarda  iĢğal  etdiyi  torpaqlar  daxil  deyil.  Erməni  irqçi    cərəyanlarının 
liderlərindən  olan  Zori  Balayan  deyir  ki,  ―zamanında  biz  Erivanı  fəth  etdik  ki, 
buradan  Bakıya  hücüm  edək.  Bunu  da  bacaracağıq,  sırada  Qərbi  Ermənistandır. 
Erməni xalqı bu torpaqları  türklərin əlindən almaq üçün güclənəcək…‖ 
Ġki  əsr  davam  edən  qovulma  və  köçürmə  əməliyyatları  nəticəsində,  1,5 
milyon  Azərbaycan  türkü  Ermənistandakı  tarixi  yurdlarından  qovulmuĢ  və 
müxtəlif  bəhanələrlə    öz  evlərindən  köçürülmüĢdür.  Ġndi  Ermənistanda  tək  bir 
azərbaycan  türkü  belə  qalmamıĢdır.  Ermənilər  "Türksüz  Ermənistan"  layihəsinin 
son  mərhələsini  1988-ci  ildə  həyata  keçirə  bildilər.  1988-ci  ildə  və  1948-1953-cü 
illərdə  Azərbaycan  türklərinin  zorla    köçürülməsi  ilə  Sovetlər  Birliyi 
Konstitusiyasında nəzərdə tutulan insan hüquqları, beynəlxalq hüquq normaları və 
milli  bərabərlik  hüququ  kobud  Ģəkildə    pozulmuĢdur.  1936-cı  il  SSRĠ  və 
Azərbaycan  SSR  Konstitusiyalarında  nəzərdə  tutulan  (m.5)  referendum  
keçirilmədən  144.654  adam  köç  etdirilmiĢ,  bütün  millətlərin  qanun  qarĢısında 
bərabərliyi  (M.  36)  təmin  edilməmiĢdir.  1991-ci  ildə  də  Ermənistan  prezidenti 

 
207 
 
Levon  Ter-Petrosyanın  əmrinə  uyğun  olaraq  90  azərbaycanlı  kəndinin  adı 
dəyiĢdirilərək  ona  erməni  adları  verilmiĢdir.  Bu  iĢə  hələ    1960-1970-ci  illərdə, 
Ermənistan  SSR  Ali  Soveti  sədrinin  müavini  Hovanes  Bağdarasyanın    imzası  ilə 
yer adlarının dəyiĢdirilməsinə baĢlamıĢdılar. Ermənistandan Türk izinin silinməsi 
son  20  ildə  daha  da  sürətlənmiĢdir.  Ermənistan  yalnız  ermənilərin  yaĢadığı 
monoetnik dövlətə çevrilmiĢdir. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
208 
 
Qaynaqlar: 
   1.
  Aslan    Betül    I.  Dünya  SavaĢı  Esnasında  Azerbaycan  Türklerinin  Anadolu 
Türklerine  KardaĢ  Kömeği  (Yardımı)  ve  Bakü  Müslüman  Cemiyet-i  Hayriyesi, 
Ankara, 2000, s.12;  
2.  Arakelov  Robert.  Qarabağ  gündəliyi.  AzerneĢr,  1995,    s.  34 
3. "Erməni problemi dünya güclər tarazlığı iĢığında. TRT kanalının. Ankara 2007 
s.86 
4. 
. Azerbaycan Cumhuriyeti Devlet Tarih ArĢivi, f 841, dosya 290, sayfa 39 
5
 Alaverdyants M. Y., Ġdeoloq Osvobojdeniya Turetskix armyan, Petrograd, 1915, 
s. 19 vd   
 6.Artsruni  Grigori.  Ekonomiçeskoe  Polojenie  Turetskix  armyan,  Tipografiya  A. 
Gatsuka, Moskva, 1880). 
7.  Arzumanlı  Vagıf  -  Mustafa  Nazim,  Tarixin  qara  səhifələri  (Depotasiya, 
Soyqırım, qaçqınlıq), Bakı, 1988, s.20. 
 
8. 
Aslan  Yavuz  "Bugünkü  Ermenistan  Arazisinden  Türklerin  Çıkarılması 
Meselesi",Türk Kültürü, XXXII/372, (Nisan 1994), s.195  
Q.Qeybullayev, 
Qədim 
Türklər 
və 
Ermənistan, 
Bakı,  1992.  S.  78 
 
9. Q.Qeybullayev, Qədim Türklər və Ermənistan, Bakı, 1992. S. 78 
 
10.
 Babayev Ġlyas ―Nuh erməni dilində danıĢıbmı?‖ məqaləsi, Karabağinfo.com  e- 
jurnalı, 2012 sentyabr) 
11.  Kudulyan.  V.  Andraniki  baderazmı  `kitabı,  (ermənicə)  Beyrut,  1929, 
s.24 
 
12. 
Ermənistan  azərbaycanlılarının  tarixi  coğrafiyası,  Tərtib  edən:  Sabir 
Əsədov, Bakı, 1995, s.7-8. 

 
209 
 
13.Sobraniye Aktov, OtnosyaĢihsa k Obozreniyu Ġstorii Armiyanskogo Naroda, I, 
Moskova, 1833, s.178-179. (rusca) 
14.ġopen  Ġ,  Ġstoriçeskiy  Pamyatnik  Sostoyaniya  Armiyanskoy  Oblasti,  s.510. 
(rusca) 
15."Osmanlı Rus SavaĢı'nda Doğu Anadolu'dan Rusya'ya Göçürülen Ermeniler" , 
s.386-387.  
16.Obozreniye  Rossiyskih  Vladeniy  za  Kavkazom,  IV.Cilt,  Sankt  Petersburg, 
1836, s.270  
17. Ermenistan Azerbaycanlılarının Tarihi Coğrafyası, s.35. 
18.Zaven  Korkodyan,  Sovyet  Ermenistanı'nın  Ahalisi  Son  Yüzyılda  1831-1931, 
(Ermenice), Erivan,  
19. ġaumyan. S, SeçilmiĢ əsərləri. Bakı, 1978, II cilt, s. 90 
20.  Cabbarlı  Hatem.    GeçmiĢten  Günümüze  Ermenistan'da  Azerbaycan  Türkleri  
ERMENĠ ARAġTIRMALARI dergisi, Sayı 4, Aralık 2001 - Ocak-ġubat 2002 
21.
 Sovet Ensiklopediyasının "Sovet Ermənistanı" cildi, s.23
 
22. Gaffar Çakmaklı . ―Dağlık Karabağ iĢgalden önce ve sonra‖ – Yalova -2011 s. 
29 
23.Kırzıoğlu  Fahrettin,  Osmanlıların  Qafqaz-ellərini  fəthi  (1451-1590),  Ankara, 
1993, s.347-349  
24. 
25.
Հայ գրականություն, 9 - րդ դասարանների համար, Երեւան -2008 էջ.94 
26. 
 Pirumov (Pirumyan)  S.Q  ―Diasporadakı  daĢnaklar‖,  Ġstanbul,  Kaynak 
yayınları, 2007-c- il,176 s.
 
 
2
7.Zardaryan  Novlet  NJDEHYAN  TSEXAKRONUTYUN  -  ՆԺԴԵՀՅԱՆ 
ՑԵՂԱԿՐՈՆՈՒԹՅՈՒՆ( 
http://hayland.am
) 

 
210 
 
28.Tağısoy Nizami  Etnos və epos: Keçmişdən bugünə-2005,səh.338- 339  
29.Beytulla ġahsoylu ( 
Haykanlar (erməni) Qafqazda və 
panermənilik)
 QARABAĞ DÜNƏN, BU GÜN VƏ SABAH‖  8-ci elmi-əməli 
konfransının MATERĠALLARı- 2010) 
30. 
Устян  А.Р.  Византизм  как  евразийская  геополитическая  стратегия 
развития России в XXI веке. М.: ИСН, 2002 
 
32.Varpetyan  Aleksandr  «Erməni  xalqının  arilərdən  doğuĢu»  Youtube.  11  aprel 
2011). 
 33.
  Osmanlı  Dövləti  ilə  Azərbaycan  Türk  xanlıqları  arasındakı  münasibətə 
Dair Arxiv Sənədləri, II, Ankara, 1993, s.28. 
 
 34.H.Huebschmann.  Ueber  Stellung  des  Armenischen  im  Kreis  deyir 
indogermanischen Sprachen.-KZ, BD XXIII, 1875) 
35.G Soltan. Stellung des Armenischen im Kreis deyir indogermanischen Sprachen 
Die. Wien, 1960 s.479-480)  
36.G. B.Qaukyan. "Erməni dilinin yazıyaqədərki tarixinə dair oçerklər. Ġrəvan, 
1967, s. 46-47).  
37.С.Г.Пирумов(Пирумян)  «Дашнаки  за  рубеjом».  Издание  научной 
Ассоциации Востоковедения, Тифлис, 1934,172/6 
 
38.―Hncak‖ qəzeti, 1890, N 9 
39. ―DroĢak‖ qəzeti, 1899, N 8. 
40. ―Ports‖ (―Sınaq‖) jurnalı, 1879 N-7-8. 
41. ―Bakinski raboçi‖, N 8, 1913 
43. Azərbaycan Respublikası Dövlət Tarix Arxivi, fond 841, ..7, iĢ 290, vərəq 34 
44. Gnkur.ATAġE ArĢiv belgeleri KLS 2818,d.59,F.2-19 
45. Jastin Makkarti ―Kim baĢlatdı?‖ məqaləsi, ―Erməni soyqırımı iddiaları‖ kitabı, 
Cedit nəĢriyyat-Ankara, 2006, 264\26) 
46.«Большая Советская Энциклопедия». Том Третий. Акционерное общество 
«Советская энциклопедия. Москва-1926 год, стр.5) 
 
47.Hrant Matevosyan. ―Ermənilər və imperiyalar‖  ―Aniv‖( Çarx)jurnalı 2006, N 4 
 

 
211 
 
48.Yerkanyan  Artyom  “Nəvələrin cavabları” ( ermənicə sənədli film),―ġant‖ 
TV-24 aprel 2011 
 
49.Hasan Cemal  ―1915: Erməni soyqırımı‖ kitabı,  Everest yayınları, Ġstanbul
, 
s. 
89
 
 
 
50.Eduard  Abramyan,  ―Kavkaztsı  v  Abwehre‖,  Ġzdatel  Bıstrov,  Moskva,  2006. 
s123-145 
51.  Aydın  Ġbrahimov    ―Tsegakron  Öğretisi  yahut  Biz  Kimlerle  Masaya 
Oturuyoruz‖ məqaləsi… Karabakihfo.com. 2013 16 dekabr 
52.Н.С.Севериков ―Андраникизм как византиская идея», ―Yerkramas‖ org.14  
ноября 2010) 
53Севериков Н.М. Солдат нации угнетенных, «Специалист» jurnalı , 2005, № 
6, с.35 
54.Севериков М.М. «Андраник Сасунский и наша ероха». «Исторические 
науки» 2005 №4.с.50) 
Çelebyan Andranik ―Zoravar  Andraniki yev Hay Heğapoxaqan ġarjumi‖ Ġrəvan -
2009, s. 56 
 
55.Çelebyan Andranik, ―Andranik PaĢa‖, Ermənicədən  Türkçeye çevirən Mariam 
Arpil və Nairi Arek, Peri yayınları, Ġstanbul- 2003 s.76) 
 
 56. Sasunyan Harut  "100-cü il  ermənilər üçün bir fürsət ili olacaq ". California 
couryer- 12 aprel 2013 
 
 57. ―Verfel Frans "Musa dağında Qırx Gün"  tekrarlanır" ―Hayots aĢharh‖ 6 
.08.2012 
58. 
Гейбуллаев Г. Карабах (По этнической и политической истории). Баку, 
2009. 
59. 
Мамед Саид Ордубади. «Кровавые годы». Б.,1995. 
60. 
Роберт Аракелов. «Нагорный Карабах: Виновник трагедии 
известен».Б., 1991. 
61. 
Томас де Ваал. «Черный сад». Москва, 2005. 
62. 
Буниятов З. Почемy Cyмгаит / История Азербайджана пo документам и 
публикациям. Бaкy, 1990. 
63. 
Солмаз Рустамова-Тогиди. Март 1918-й года. Баку. Баку, 2009 

 
212 
 
64. 
Самуэль Вимс «Скрытое террористической "христианской" страны 
Армения» (Ermənistan:Terrorçu "xristian" ölkənin gizlinləri) 
65. 
Джастин и Каролин Маккарти «Тюрки и армяне» (электронное 
издание) 
66. 
Величко B. «Кавказ» (электронное издание) 
 
67. Karinyan A.B, Ermeni Milliyetçi akınları, Kaynak Yayınları, Ġstanbul, 2007. S. 
134 
68.Mahmudov, Yaqub Mikayıl oğlu. Qarabağ: real tarix, faktlar, sənədlər 
/Y.M.Mahmudov, K.K.ġükürov; ön sözün müəl. M. Əliyeva.- Bakı: Təhsil EĠM, 
2005.- 380 s. 
69.Ġrəvan xanlığı: Rusiya iĢğalı və ermənilərin ġimali Azərbaycan torpaqlarına 
köçürülməsi / elmi red. Y. M. Mahmudov; AMEA A.A. Bakıxanov adına Tarix 
Ġnstitutu, Regionların ĠnkiĢafı Ġctimai Birliyi. - Bakı: ÇaĢıoğlu, 2010. - 616 s. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Qafar Çaxmaqlı 
[e-mail]
 

 
213 
 
 
 
 
 Araşdırmaçı-yazar  Qafar  Çaxmaqlı  1956-cı  ildə  Ermənistanın    Amasiya 
rayonunun  Çaxmaq  kəndində  anadan  olub.  Bakı  Dövlət  Universiteti 
jurnalistika fakültəsi məzunudur. Azərbaycanda bir sıra mətbuat orqanlarına 
rəhbərlik  etmişdir  (“Millət”,  “Yeni  Azərbaycan”,  “Vətəndaş”,  “Avrasiya”, 
“Respublika”, “Yeni Avrasiya”, “Azərbaycan ordusu” və b).  
Siyasi  elmlər  üzrə  fəlsəfə  doktorudur.  “Erməni  məsələsi”  ilə  bağlı  çoxsaylı 
kitab və elmi məqalələrin müəllifidir.  Bir müddət Bakı Dövlət Universitetində 
çalışmış,  jurnalistika  fakültəsində  dərs  demişdir.  Azərbaycan  Erməni 
Araşdırmaları Mərkəzi başkanı, Müstəqil  Araşdırmaçı Jurnalistlər Liqasının 
(QHT)  rəhbəri  kimi  ictimai  fəaliyyətini  davam  etdirməkdədir.  AVCİYA-nın 
“Karabakhinfo.com” 
beynəlxalq 
e-jurnalının 
erməni 
bölümünün 
redaktorudur.  Eyni  zamanda  Erciyes  Universiteti  (Türkiyə)  Ermənişünaslıq 
bölümündə çalışmaqdadır. Ailəlidir, üç övladı və bir nəvəsi var. 
Tel [phone] (Türkiyə) 00994503116175 (Azərbaycan)