O’zbеkistоn rеspublikasi оliy va o’rta maхsus ta’lim vazirligi buхоrо davlat univеrsitеti

y
y
yo
yut
Q
Q
Q
Q
+
+
=
(3.36) 
)
sin(
)
cos(
)
(
2
1
0



T
t
T
t
T
t
t
TXT
+
+
=
(3.37) 
)
sin(
)
(
2
)
cos(
)
(
2
2
1
2
1
0







TC
TC
TC
TC
t
t
a
t
t
a
x
t
x
T
+
+
+
=


=
(3.38) 
)
sin(
)
cos(
)
sin(
)
cos(
)
(
2
1
0
2
1




TX
TX
TX
TC
TC
T
a
t
a
t
a
t
a
t
a
t
a
t
t
a
TCK
TCX
TCK
TCK
TCK
TC
TKC
TCK
TC
TCK
+
+
+
+
−
+
−
=
−
(3.39) 
(3.36)-(3.39 formulalarni (3.32) formulaga qo’ysak,













−
+
+
+
+
−
−
+
+
+
+
=
+
+
+
)
sin(
)
cos(
)
sin(
)
cos(
)
sin(
)
(
2
)
cos(
)
(
2
)
sin(
)
cos(
2
2
0
2
1
2
1
1 2
1
2
1
0
TC
TC
TC
TC
TC
TC
TC
TC
TC
t
a
t
a
t
a
t
a
t
a
t
t
a
t
t
a
Q
Q
Q
TCK
TCK
TCK
TCK
TCK
Yu
Yu
Yu
(3.40) 
Bu formulani o’zgaruvchilarga ajratib yechsak, quyidagi 
ko’rinishni oladi: 

−
+
−
0
0
0
TX
TC
t
a
t
a
Q
TCK
TCK
y



−
+
−
+
−
2
1
2
1
1
)
(
2
TX
TC
TC
TC
t
a
t
a
t
t
a
Q
TCK
TCK
y
(3.41) 

---

94 



−
+
−
+
+
2
2
2
1
)
(
2
21
TX
TC
TC
TC
t
a
t
a
t
t
a
Q
TCK
TCK
Bu tenglamani 
1
0
,
TC
TC
t
t
va 
2
TC
t
larga nisbatan yechsak 
0
0
TC
TCK
y
t
a
Q
t
TC
+
=
(3.42)
tenglik hosil bo’ladi. 
Demak, 
1
TC
t
, 
2
TC
t
koeffitsientlarni hisoblash tenglamalari: 
2
2
2
2
2
)
(
2
)
(
2
1
2
1
2
2 1
1
1
TCX
T
TCX
TCX
y
TCK
y
y
TC
a
a
a
t
a
t
t
a
a
Q
a
Q
Q
a
t
T
T
+
=
+
+
+
+
+
=








(3.43) 
2
22
2
2
2
2
)
(
2
)
(
2
1
2
1
2
2
1
1
TCX
y
TCX
TCX
y
TCX
y
y
TC
a
a
a
t
a
t
t
a
a
Q
a
Q
Q
a
a
t
T
T
+
=
+
+
+
+
+
=








(3.44)
yordamida olinadi. 
Yil davomida tuproq sirtidagi havo o’zgarishini, quyosh 
energiyasi shu tuproq qatlamida yutilishini hisoblashda Toshkent 
sharoitida tuproqning nur yutish koeffitsientini 0,7 ga tengligini 
e’tiborga olib, quyidagi tenglama yordamida hisoblash mumkin: 
)
sin(
4
,
7
)
cos(
4
,
11
3
,
13


+
=
=
T
t
(3.45) 
)
sin(
115
)
cos(
53
119


+
+
=
y
Q
(3.46) 
(3.42) – (3.44) formulalardan olingan natijalarni: 
8
,
18
0
=
TC
t
9
,
12
1
=
TC
t
2
,
9
2
=
TC
t
kabi aniqlab, tuproq temperaturasining o’zgarish umumiy 
tenglamasini 














−
+






−
+
=
−
a
x
a
x
l
x
t
a
x
T
2
sin
2
,
9
2
cos
9
,
12
8
,
18
)
,
(
2






(3.47)
ko’rinishda ifodalash mumkin. 
Quyosh issiqxonasidagi havo va tuproq temperaturasining 
davriy o’zgarish energiyasini akkumulyasihalash. 
Quyosh 
issiqxonalarida 
quyosh 
oylarida 
kechasi 
havo 
temperaturasi kedkin pasayib ketmasligi uchun nur energiyasini 
to’plovchi qurilma zarur bo’ladi. Bu masalani to’la hal etmasdan turib 
quyosh issiqxonalarini muvaffaqiyatli ishlashini ta’minlab bo’lmaydi. 
Quyosh energiyasini to’plash (akkumulyatsiaylash) uchga 
bo’linadi: birinchi, butun yoz davomida to’planib, qishda esa sarflash; 

---

95 
ikkinchi-mavsumli to’plash, bunga yoz kuz oylari to’plab, qishda 
sarflash; uchinchi-sutkalik to’plash, bunga qish oylarida kunduzi 
quyosh bo’lganda to’plab, kechasi sarflash kiradi. Quyosh 
energiyasini to’plash bo’yicha V.A.Mixinov, M.Tepkes, N.I.Gavrilov, 
N.I.Vilnovskiy, 
K.A.Kitoryan, 
Yu.N.Yoqubov, 
R.Y.Ribakova, 
R.R.Avezov, 
T.A.Sodiqov, 
M.D.Kim, 
B.E.Xayriddinov, 
A.B.Vardiashvilli, V.D.Kim va boshqa ko’plab olimlar ilmiy-
tekshirish ishlarini olib borganlar. 
Akkumlyatorli quyosh issiqxonalarda sutkalik akkumulyasiyalash 
masalasi o’rganilgan. Quyosh issiqxonasida quyosh energiyasi 
quyidagi qismlarda to’planadi. Birinchidan, tuproqli, qayroq toshli 
akkumulyatorlarda; ikkinchidan, issiqxona tuprog’ida va devorda; 
uchinchidan, o’simlik va konstruksiya elementlarida to’planadi. 
Tuproqli akkumulyatorda issiqlik almashish yuzasi katta bo’lishi 
uchun maxsus tokchalarda joylashtirilgan. Temperatura davriy 
o’zgarib turadigan holler uchun issiqlikni akkumulyatsiyalash bir 
necha olimlar tomonidan o’rganilib, har xil usullar berilgan. Masalan, 
to’playdigan material ustida temperatura sinusoidal o’zgarsa, u holda 
yarim davr ichida berilgan yuzadan o’tib, akkumulyatsiayalanadigan 
issiqlik miqdori: 
m
r
q
Ft
c
Q


80
,
0
/
=
(3.48) 
orqali aniqlanadi. Shuningdek, davriy issiqlik ta’sirida energiya 
akkumulyatsiyalanishini A.M.Sklover, G.Greberva, S.Erk, A.Shak, 
A.V.Pikov, 
T.A.Sodiqov, 
A.B.Vardiashvilli, 
Yu.N.Yoqubov, 
R.R.Avezov, R.Y.Ribakov va boshqalar tekshirganlar. 
Quyosh issiqxonasiga o’tgan nur energiyasining bir qismi kun 
davomida tashqi muhitga issiqlik o’tkazish yo’li bilan beriladi, bir 
qismi esa akkumulyatsiyalanadi. Akkumulyatsiyalangan energiya bir 
necha tashkil etuvchilardan iborat: 
yk
a
q
a
g
a
m
a
a
Q
Q
Q
Q
Q
+
+
+
=
(3.49) 
Bu yerda 
m
a
Q
- quyosh issiqxonasi tuprogida to’plangan issiqlik 
miqdori; 
g
a
Q
- issiqxona devorida to’plangan issiqlik miqdori; 
q
a
Q
- 
akkumulyatorda to’plangan issiqlik miqdori; 
yk
a
Q
- o’simliklarda 
to’plangan va bug’lanishga sarf bo’lgan issiqlik miqdori. 
Quyosh issiqxonasida havo haroratining o’zgarishi nostatsionar 
holda bo’ladi. Issiqxona havosi quyosh energiyasi ta’sirida qiziganda 

---

96 
uning bir qismi to’planadi, soviganda esa akkumulyatsiyalangan 
energiya hisobidan issiqlik beriladi. Hisoblash uchun issiqxona 
tuprog’i, devoir va akkumulyatorda temperature to’lqinlarining 
o’zgarishini bilish kerak. Qurilma ichida temperature va nur 
energiyasining doimiy o’zgarib turishi, u bilan bog’liq bo’lgan 
tuproqda va devorda nur yutilishi hisobida temperature to’lqinlarini 
akkumulyasiyalaydigan jismlarga o’tishini analitik yo’l bilan aniq hal 
etib bo’lmaydi. 
Shuning uchun temperatura to’qinlarining o’tishini aniqlash 
uchun E.Shmidtning chetki ayirmalar usulidan foydalanamiz. 
Bu usul bo’yicha berilgan tuproq yoki yassi devor 
x

qalinlikda 
bir xil qatlamlarga bo’linadi va tuproqning issiqlik fizikaviy xossalari 


,
,
c
asosida (3.52) formula yordamida vaqt intervali 


aniqlanib, 
har qaysi vaqt intervalidan keying temperaturalarning taqsimlanishi 
hisoblab chiqiladi. To’planayotgan energiyani hisoblash uchun 
issiqxona ekin maydoni, kichik palchalarni hisobga olmaganda, yarim 
chegaralangan jism shaklida bo’ladi. 
Mazkur holda Shmidt tenglamasidan faqatgina konvektiv issiqlik 
almashinish hisobga olinmasdan, balki nurlanish yo’li bilan issiqlik 
almashish ham kiradi. Jismlar chegrasidagi shartlar, issiqxonadagi 
temperature egri chizig’I va quyosh energiyasining kelishiga binoan 
har bir 


moment uchun hisoblanadi. Issiqlik o’tkazuvchanlik 
tenglamasi 
2
2
x
t
a
t


=



(3.50) 
Shmidt usuli bo’yicha 
2
2
x
t
a
t


=



(3.51) 
bilan almashtiriladi, bunda 


c
a
=
ga teng bo’lib, jismlarning temperatura o’tkazuvchanlik deyiladi. 


- ixtiyoriy olinmasdan quyidagi ifoda bilan bog’langandir: 
a
x
2
2

=


(3.52) 

---

97 
Shu bilan birga jism chegarasidagi temperature o’zgarishi ma’lum 
bo’lmaganda, har bir qo’shni qatlamdagi temperatura quyidagi bilan 
aniqlanadi: 
2
)
1
(
)
1
(
,
)
1
(
x
m
t
x
m
t
m
x
m
n

−
+

+
=



+


(3.53) 
bu yerda 
n
, 


- vaqt bo’lagining nomeri, 
m
- qatlam nomeri. 
Quyosh issiqxonasidagi havo haroratining o’zgarishi ma’lum 
bo’lsa, issiqlik to’planayotgan tuproq chegarasi ma’lum bo’lmasa, 
unda konveksiya orqali berish koeffitsienti, yutilgan nur energiyasi 
miqdori va jismning fizik xossalari orqali quyidagi formulalardan 
hisoblab chiqiladi: 
x
x
iA
Q
x
t
t
xt
t
s
n
havo
x
n

+

+



=








cos
,
0
,
(3.54) 
bu yerda: 

- tuproqning issiqlik o’tkazuvchanlik koeffitsienti; 
c
- 
tuproqning issiqlik sig’imi; 

- tuproqning zichligi; 
0
Q
- tushuvchi nur 
energiyasi miqdori; 
i
- nurning tuproq sirtiga tushish burchagi; 
s
A
- 
tuproqning tushayotgan nurni yutish koeffitsienti; 
i
A
Q
s
cos
0
- tuproq 
tomonidan yutilayotgan nur energiyasi miqdori. 
Bu usul bilan issiqxona tuprog’ida issiqlik to’lqinlarining 
tarqalishini o’rganish orqali unda kun davomida to’planadigan 
energiya 
mqidorini 
hisoblashga 
erishiladi. 
Demak, 
quyosh 
issiqxonasining tuprog’ida to’plangan energiyani
1
t
V
C
Q
nc
T
a

=

(3.55) 
formuladan foydalanib hisoblaymiz. 
Bu yerda 
C
- o’rtacha temperaturaga tegishli tuproq issiqlik 
sig’imi, 

- zichlik, 
nc
V
- isigan qatlamning hajmi, 
1
t

- isigan 
qatlamning o’rtacha temperaturasi. 
Quyosh issiqxonasining tuprog’i o’ziga xos regenerativ qurilma 
hisoblanadi, chunki issiqlik almashinish bu holda ham ikki davrga 
bo’linadi: birinchi davrda issiqlik eltuvchi havo tomonidan issiqlik 
tuproqqa beriladi va unda akkumulyatsiyalanadi. Ikkinchi davrda esa 
tuproq soviy boshlaydi va issiqlik havoga beriladi hamda quyosh 
issiqxonasida mikroiqlim shu usul bilan ham yaratilishiga erishiladi.