‘zbek ist0n respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti

kelishi va hokazo.
3.10. Iqtisodiy tahlilda o‘rtacha m iqdorlardan foydalanish
Iqtisodiy tahlilda xususiydan umumiyga, tasodifdan qonuniyatga
o £tishda mutlaq, nisbiy ko‘rsatkichlar bilan birgalikda o ‘rtacha miqdor-
lar asosida voqeliklami o‘rganish ham muhim rol o ‘vnaydi. Chunki
ushbu usulda bir xil turdagi yalpi, y a ’ni ko‘p sonli iqtisodiy voqeliklar

---

matematik hisob-kitoblar bilan yagona o ‘rtacha miqdorga keltiriladi. Bu
jarayonda bir turdagi yalpi voqekklaming o ‘ziga xos xususiyati hamda
jihatlariga jiddiy e ’tibor qaratiladi. Chunki voqeliklaming har tomondan
bir xil b o iish i bu borada kelib chiqishi mumkin b o iga n tasodifiy ho-
latlaming oldim oladi. Natijada, o ‘rtacha miqdorlaming aniqligi yanada
oshadi. 0 ‘rtacha miqdorlami keltirib chiqarishda zaruriyat yoki talabga
ko‘ra turli xil hisob-kitob shakllari - o ‘rtacha arifmetik, o ‘rtacha kvadra-
tik, o ‘rtacha xronologik, o ‘rtacha geometrik va shu kabilardan foydalani-
ladi. Bir turdagi k o‘p sonli voqealaming o ‘rtacha miqdori va ulaming
o ‘zgarishini bilish o ‘rganilayotgan iqtisodiy jaravonlar rivojlanishining
umumiy y o ‘nalishi hamda qonuniyligini aniqlashda muhim ahamiyatga
ega.
Iqtisodiy tahlilda turli o ‘rtacha miqdorlar qoilaniladi. Ular quyi-
dagilardir (3 .16-jadval):
3 .1 6-jadvcil
Iqtisodiy tahlilda qo‘llaniladigan o‘rtacha miqdorlar
O'rtacha
arfimetik
(Oddiy)
57 
X\
+ 
X f
+... + 
X n 
ЪХ
N
N
X voqeliklar bir yoki teng marta takrorlangan 
paytda qo ilaniladi Misol uchun, ishchilar- 
ning (N) o‘rtacha ish haqini (X) topish.
0
‘rtacha
arfimetik
(Tortilgan)
f
X,/', + 
XjF,
+ ... + 
X nFn 
ZXF
Fl +F2 + ... + Fn 
Y.F
Xi voqelik bir necha marta (Fi) takrorlansa. 
ular o‘zaro ko‘p marta qo'shib hisoblanmay, 
takrorlanish miqdoriga X
1
F
1
ko'paytirilib 
topiladi. Natijani esa takrorlanishlar (^F) 
soniga bo‘linadi. Misol uchun, 20 kishining 
(Fi) har biri 50 kg dan paxta (X i) terdi, 40 
kishi (F2) esa 60 kg dan paxta (X 2) terdi. Har 
bir kishi o'rtacha qancha paxta terganligi 
aniqlanadi.
O'rtacha
xronologik
X - ( ^ x \ + x 2 +
....
+ ^ X f f ) / ( N - I )
Voqeliklarni sodir bo'lish intervallari bir xil 
bo'lganligi inobatga olinib, muayyan 
davrdagi o'rtacha aniqlanadi. Misol uchun. 
ombordagi mahsulotlarning oy oxiriga yoki 
boshiga qoldiqlarini o'rtacha miqdorlari 
topiladi.
0
‘rtacha
geometrik
X
= 
Ч!Х{
* 
X j
*... * 
X n
Voqeliklar o'zgarishi koeffitsiyentlarda 
aniqlanib, koeffitsiyentlar asosida o'rtacha 
miqdor topiladi. Misol uchun, baho 
o'zganshlarining o'rtacha o'zgarishi 
aniqlanadi.
O'rtacha
kvadratik
У
Oddiy arfimetik o'rtachani yanada aniqlikda 
hisoblab topish uchun zarur

---