Dinshunoslikka
Din antropologiyasidagi qarashlar
Yüklə 4,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
3. Din antropologiyasidagi qarashlar.
Antropologiya, qolaversa, din antropologiyasi fanining ilk namoyondalaridan biri Eduard Burnet Teylor (1832–1917) bo‘lib, u o‘z qarashlarini ikki jildlik «Ibtidoiy madaniyat» asarida bayon qilgan. Uning nomi ko‘pincha u tomonidan dinning kelib chiqishi, dinning tadrijiy taraqqiyoti va madaniyatshunoslik fanining rivojlanishini ochib beradi, deb hisoblangan animizm tushunchasini tadqiq qilish bilan bog‘liq 108 ravishda yodga olinadi. Teylorning ta’kidlashicha, insoniyatning dastlabki vakillari atroflarida sodir bo‘layotgan uyqu, tush, be dorlik, hayot va o‘lim kabi hodisalar borasida hayratga tushib, ular to‘g‘risida o‘z aql doiralarida mushohada olib borganlar, am mo ularning tasarrufida aniq dalilga asoslangan ma’lumotlar ning mavjud emasligi yuqoridagi masalalarning tagiga yetishga to‘siqlik qilgan. Shu tariqa, ular atroflaridagi narsa va hodisala rga «jon» ato etganlar, ya’ni, ularning ruhi bor, deb tasavvur qi la boshlaganlar. Teylorning fikricha, bunday shaklda inson, hay von yoki tabiatga oid narsa va hodisalarni ilohiylashtirib, ularga e’tiqod qilinishi diniy tafakkurning eng qadimgi ko‘rinishi hisob lanadi. Shu asosda, ruhlar va ularning boshqa jonzotlardan alohida o‘zi ga xos ravishda yashashi haqidagi tushunchalar shakllanishi ular ga bo‘lgan e’tiqodni vujudga keltirgan bo‘lsa, keyinroq, muayyan ruhlarning iloh maqomiga ko‘tarilishi ko‘pXudolik e’tiqodini shakl lanishiga olib keldi. Yakunda esa, turli Xudolar to‘plamidan «yago na qudratli kuch sohibi» tushunchasi ajralib chiqib, yakkaXudolik (monoteizm) g‘oyasi yuzaga kelishiga olib bordi. Bu fikrga mos ra vishda, Teylor ibtidoiy (ovchilik) va sodda (dehqonchilik, chorvachi likka asoslangan) hayotdan madaniylashgan turmush tarziga o‘tishni ifodalovchi «jamiyatlarning madaniy evolutsiyasi» nazariyasini ilgari suradi. Unga muvofiq, monoteizm faqat sivilizatsiyalashgan jamiyat larning animizmi sanaladi (ya’ni, monoteizm faqat madaniylashgan jamiyatlarga xos yoki madaniylashgan jamiyatlar avvaldan mono teizmga e’tiqod qilib kelganlar). Teylorning fikriga ko‘ra, zamonaviy «ibtidoiy» ko‘rinishda gi (kichik ko‘lamli, urbanizatsiyalashmagan, texnologik oddiy) jami yatlar qadimgi «sodda» jamiyatlarning muqobil variantidir va ular madaniy hamda diniy rivojlanishning muqarrar bosqichla rini bosib o‘tadilar. Keyinchalik, zamonaviy «ibtidoiy odam» for mulasi orqali insoniyatning qadimgi vakillari jamiyatini model 109 lashtirish va ularning fikrlash tarzi hamda faoliyatini tasavvur qilish uslubi antropologlar orasida oddiy tus oldi. Shu nuqtayi nazardan aytish mumkinki, inson hayotida dinning paydo bo‘li shi masalasi din antropologiyasining dastlabki davrida «qaynoq» mavzuga aylandi. Teylorning ba’zi g‘oyalari folklorist Endryu Lang (1844– 1912) tomonidan haqli ravishda tanqidga uchradi. Avvalida Tey lor qarashlariga ergashgan Lang, keyinroq, ibtidoiy jamiyatlar boshidanoq monoteizm e’tiqod shakliga amal qilganlari va ular ko‘pXudolik yoki animizmning ilk shakllarini boshdan kechir maganlarini dalillar asosida keltirib o‘tdi. Katolik ruhoniysi va antropolog Vilgelm Shmidt (1868–1954) mazkur fikrni quvvat lab, barcha primitiv jamiyatlar ibtidodan monoteistik ruhiyat ga ega bo‘lganligi va monoteizm barcha dinlarning asl ko‘rinishi ekanligini bildiradi. Aslida, Teylor fikrlari bo‘yicha shakllangan dinning evolutsion rivojlanish nazariyasi ibtidoiy jamiyatlarning dinlari monoteizmning buzilgan shakli bo‘lganligi to‘g‘risidagi xristiancha qarashga qaramaqarshi o‘laroq yuzaga chiqqan edi. O‘z navbatida, dinning kelib chiqishi haqidagi nazariyalar boshqa soha vakillari, jumladan, sanskrit va hindyevropa tillari bo‘yi cha mutaxassis Maks Myuller tomonidan ham ilgari surilgan. Myullerning bildirishicha, insoniyatning ilk vakillari momaqal diroq, quyosh tutilishi kabi tabiat hodisalaridan hadiksirab, ular uchun muayyan ibodatlarni bajarganlar. Biroq, ke yinroq, til ning narsa va hodisalarning to‘liq ochib berish imkoniyati yo‘qligi va narsalarning xususiyatlarini ko‘pincha bo‘rttirib ko‘rsatishga moyillikning yuqoriligi natijasida mazkur tabiat hodisalari g‘ay ritabiiy kuchlar yoki xudolar tomonidan boshqariladi, degan qa rashni yuzaga keltirgan. Shu bois ham afsonalar «tilning kasal ligi» deb ataladi. Haqiqatda, tez orada ma’lum bo‘ldiki, dinning kelib chiqishi xususidagi yuqoridagi kabi nazariyalar antropologi ya bilan hamjihatlikda «yashab» kelayotgan ilmiy uslublar aso sida tajribadan o‘tmaganligi sababli noto‘g‘ri, qisman haqiqat ga yaqin yoki samarasiz deb topildi. Natijada, din antropologiyasida 110 yangi mavzuviy masalalar (new thematic concerns) bo‘y cho‘za boshladi. Yüklə 4,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|