S. K. Ganiyev, M. M. Karimov, K. A. Tashev

UO‘K: 004.056 (075.8)
KBK 32.973-018.2
Taqrizchilar:
Ig am b erd iy ev X.Z. - Toshkent davlat texnika universiteti “Boshqarishda axborot 
texnologiyalari” kafedrasi professori, texnika fanlari doktori; 
A hm edova O .P. - “Unicon.UZ” DUK, Kriptografiya ilmiy-tadqiqot b o lim i boshlig‘i, 
t.f.n.

---

MUQADDIMA
Kompyuter texnikasi va axborot tizimlarining iqtisodda, 
boshqarishda, aloqada, ilmiy tadqiqotlarda, ta’limda, xizmat 
ko‘rsatish sohasida, tijorat, moliya va inson faoliyatining boshqa 
sohalarida qo‘llanilishining rivoji axborotlashtirish va, umuman, 
jamiyat rivojini belgilovchi yo‘nalish hisoblanadi. Kompyuter 
texnikasining qo‘Ilanishi evaziga erishiluvchi samara axborot 
ishlanishi ko‘lamining oshishi bilan ortib boradi. Ushbu texnikaning 
qo‘llanish sohalari va ko‘lami uning ishlashining ishonchliligi va 
barqarorligi muammolari bilan bir qatorda unda aylanuvchi axborot 
xavfsizligini ta’minlash muammosini tug‘diradi.
Axborot xavfsizligi - axborotning nomaqbul (axborot mu- 
nosabatlarining tegishli subyektlari uchun) oshkor qilinishidan 
(konfidensialligining buzilishidan), buzilishidan (yaxlitligining 
buzilishidan), sirqib chiqishidan, yo‘qotilishidan, modifikatsiyala- 
nishidan yoki foydalanuvchanlik darajasining pasayishidan hamda 
noqonuniy tirajlanishidan himoyalanganligi. Ushbu hodisalaming 
sababchisi tasodifiy ta’sirlar yoki buzg‘unchining (niyati buzuqning) 
atayin ruxsatsiz foydalanishi natijasidagi ta’sirlar bo‘lishi mumkin.
Jamiyatning jadal sur’atlarda axborotlashtirilishi sababli 
axborot xavfsizligi muammosi nihoyatda dolzarb va doimo shunday 
bo‘lib qoladi.
Kitobning birinchi bobida axborot xavfsizligi tushunchasi va 
uning vazifalari bayon etilgan. Milliy xavfsizlik tushunchasiga ta’rif 
berilib, uning tashkil etuvchilari batafsil yoritilgan. Axborot 
xavfsizligini ta’minlashning asosiy vazifalari keltirilib, shaxsning, 
jamiyatning va davlatning axborot muhitidagi manfaatlari bayon 
etilgan. Xavfsizlik siyosati, axborot xavfsizligi arxitekturasi va 
strategiyasi va ular orasidagi bog‘liqlik masalalari ham ushbu 
bobdan o‘rin olgan.
Kitobning ikkinchi bobi axborot xavfsizligiga bo‘ladigan 
tahdidlar, hujumlar va zaifliklarga bag‘ishlangan. Axborot xavfsiz­
ligiga tahdidlar va zaifliklari tahlil etilib, ulaming aktivlarga zarar

---

yetkaza olishlari uchun birlashishlari lozimligi misollar yordamida 
ko‘rsatilgan. Axborotning maxfiyligini, yaxlitligini va foyda- 
lanuvchanligini buzish usullariga alohida e’tibor berilgan.
Kitobning uchinchi bobi axborot kommunikatsiya tizimlarida 
axborot xavfsizligini ta’minlash, boshqarish sohasiga oid xalqaro va 
milliy me‘yoriy-huquqiy bazaga bag‘ishlangan. Davlat va xususiy 
korxona hamda tashkilotlarda mavjud axborot kommunikatsiya 
tizmlarida axborot xavfsizligini ta’minlashda qo‘llaniladigan 
me’yoriy huquqiy hujjatlar ko‘rib chiqilgan.
Kitobning to‘rtinchi bobi xavfsizlik modellari - diskretsion, 
mandatli va rolli modellarga bag‘ishlangan. Diskretsion modellarda 
foydalanishni boshqarish foydalanuvchilarga ma’lum obyektlar 
ustida ma’lum amallami bajarish vakolatini berish yo‘li bilan 
amalga oshirilishi, mandatli modellaming foydalanishni xufiya 
holda - tizimning barcha subyekt va obyektlariga xavfsizlik 
sathlarini belgilash orqali boshqarishi, rolli modelning xavfsiz- 
likning tatbiqiy siyosatini akslantirishi batafsil bayon etilgan.
Kitobning beshinchi bobi axborotni kriptografik himoyalash 
usullari va vositalariga bag‘ishlangan bo‘lib, uzatiladigan ma’lumot- 
lami himoyalashda qo‘llaniladigan simmetrik shifrlash tizimlarining 
strukturasi, algoritmlari va ular uchun foydalaniladigan kalitlami 
taqsimlash sxemalari keltirilgan. Asimmetrik shifrash tizimlariga 
oid kriptografik o‘zgartirish sxemalari va shifrlash algoritmlarining 
matematik asoslari haqida so‘z yuritilib, asimmetrik algoritmlar 
misol tariqasida keltirilgan. Elektron raqamli imzolami shakllan- 
tirish va haqiqiyligini tasdiqlash jarayonlarini tashkil etuvchi 
algoritmlar tavsiflangan, rivojlangan davlatlaming elektron raqamli 
imzolari haqidagi standartlari keltirib o‘tilgan. Undan tashqari ushbu 
bobda kriptografiyaning steganografik usullari, ulaming turlari va 
texnologiyalari haqida qisqacha to‘xtalib o'tilgan. Ushbu bobdan 
kriptografik algoritmlami tahlillash usullari va vositalari ham o‘rin 
olgan.
Kitobning oltinchi bobida tizimning foydalanuvchilar bilan 
o‘zaro aloqasidagi asosiy jarayonlar - foydalanuvchi harakatini 
autentifikatsiyalash, avtorizatsiyalash va ma’murlash, bir va ko‘p 
martali parollar hamda raqamli sertifikatlar asosidagi autentifi- 
katsiyalash xususiyatlarining tahlili o‘rin olgan. Foydalanuvchini

---

identifikatsiyalash va autentifikatsiyalashning namunaviy sxemalari 
keltirilgan. Simmetrik va asimmetrik kriptoalgoritmlarga asoslangan 
qat’iy autentifikatsiyalashga alohida e’tibor berilib, jumladan, 
Kerberos protokoli muhokama etilgan. Ushbu bobdan biometrik 
identifikatsiyalash va autentifikatsiyalash vositalarining tavsifi ham 
o‘rin olgan.
Kitobning yettinchi bobi kompyuter viruslari va zararkunanda 
dasturlar bilan kurashish mexanizmlariga bag‘ishlangan. Kompyuter 
viruslarining tasnifi keltirilib, virus hayot sikli bosqichlari tahlil- 
langan, viruslar va boshqa zarar keltiruvchi dasturlaming asosiy 
tarqalish kanallari ko‘rilgan. Virusga qarshi dasturlaming asosiylari 
muhokama etilib, himoyaning profilaktik choralari yoritilgan. 
Virusga qarshi himoya tizimini qurishdagi asosiy bosqichlar batafsil 
bayon etilgan.
Kitobning sakkizinchi bobi axborotni himoyalashda tarmoq- 
lararo ekranlaming o‘miga bag‘ishlangan. Tarmoqlararo ekranlar- 
ning funksiyalari tahlili, ulaming OSI modelining sathlarida ishlashi 
bo‘yicha, xususiyatlari muhokama etilgan. Tarmoqlararo ekranlar 
asosidagi tarmoq himoyasining sxemalari keltirilgan.
Kitobning to‘qqizinchi bobi operatsion tizim xavfsizligini 
ta’minlash muammolariga bag‘ishlangan bo‘lib, himoyalangan 
operatsion tizim tushunchasi, himoyalangan operatsion tizimni 
yaratishdagi yondashishlar va himoyalashning ma’muriy choralari 
bayon etilgan. Operatsion tizimni himoyalash qismtizimining asosiy 
funksiyalari hamda axborotni himoyalashda dasturiy ilovalaming 
qo‘llanilishi masalalariga alohida e’tibor berilgan.
Kitobning o‘ninchi bobi axborot sirqib chiqish kanallariga 
bag‘ishlangan bo‘lib, axborot sirqib chiqadigan texnik kanallar va 
ulaming tasnifi keltirilgan. Axborot sirqib chiqadigan radioelektron, 
akustik, optik, moddiy kanallaming axborot eltuvchilari, infor- 
mativligi, davriyligi va strukturalari yoritilgan. Axborot sirqib 
chiqadigan texnik kanallami aniqlash usullari va vositalari bayon 
etilgan. Ushbu bobdan obyektlami injener himoyalash va texnik 
qo‘riqlash masalalari ham o‘rin olgan.
Ilovalarda axborotni himoyalashning dasturiy vositalarini 
yaratish namunalari va atamalaming o‘zbek, rus, ingliz tillaridagi 
izohli lug‘ati keltirilgan.

---