Microsoft Word Маруза матн Тупрок-усимлик Zionet22

 
 
9-MAVZU: 
DONLI EKINLAR
 
 
Reja: 
 
1.
 
Donli ekinlarning umumiy tavsifi.
2.
 
Donli o‘simliklarning morfologik belgilari 
3.
 
Donli ekinlarning o‘sish va rivojlanish fazalari 
4.
 
G‘alla ekinlari donining kimyoviy tarkibi
5.
 
Kuzgi va bahorgi don ekinlari
 
 
Donli ekinlarning umumiy tavsifi.
Donli ekinlar butun yer sharidagi insonlarning asosiy oziq-ovqat manbai hisoblanadi. 
Ulardan non va turli tuman taomlar, qishloq xo‘jalik xayvonlari uchun to‘yimli em-xashak 
tayyorlanadi. Donli ekinlaridan sanoatda ham ko‘p foydalaniladi. Ularning donidan piva 
tayyorlanadi, kraxmal, spirt va boshqa maxsulotlar olinadi. Don va uni qayta ishlashdan oziq-
ovqat maxsulotlari olinadi hamda, qog‘oz ishlab chiqarish sanoatida va boshqa tarmoqlar uchun 
xom- ashyo bo‘lib xizmat qiladi. Donli ekinlar qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishning asosini 
tashkil etadi. 
Ekin maydoni bo‘yicha don ekinlari yer yuzida birinchi o‘rinda turadi. Dunyo bo‘yicha 
qishloq xo‘jaligi ekinlari ekiladigan maydon bir milliard gektar bo‘lib, shundan 700 mln. gadan 
ortiq maydonga don ekinlari ekiladi. O‘zbekistonda ham don ekinlarining ekin maydoni 

---

56
kengayib xozirgi kunda sug‘oriladigan yerlarda boshoqli ekinlar 1 mln. ga, sholi 137 ming. ga, 
lalmi yerlarda 300 ming.ga yerga don ekinlari ekilmoqda. 
Donli ekinlar morfologik va biologik belgilariga qarab 3 ta biologik guruxlarga 
bo‘linadi. 
1. Birinchi guruxga xaqiqiy don ekinlari-qo‘ng‘irboshlilar (Roaseae) oilasiga mansub bo‘lgan 
baxorgi (bug‘doy, arpa, javdar, suli va tretikale) va kuzgi (bug‘doy, arpa, javdar, suli) don 
ekinlari kiradi. 
Bu guruxning asosiy belgilari :
-
d
onida uzunasiga ketgan egatcha bo‘ladi 
-bir nechta (3-8) boshlang‘ich murtak ildizcha chiqarib unadi
-boshig‘ining pastki gullari juda kuchli rivojlangan 
-gul to‘plami boshoq yoki ro‘vakdan iborat 
-issiqlikka talabchan emas 
-uzun kunli o‘simliklari
-namga juda talabchan 
-dastlabki fazalarida tez rivojlanadi 
-kuzgi va baxorgi formalari bor 
2. 
Ikkinchi guruxga-tariqsimon ekinlar kiradi. Roaseae oilasiga kiradigan ekinlardan
makkajo‘xori, jo‘xori (oq jo‘xori), tariq, sholi va Rolygonaceae (marjumakdoshlar) oilasiga 
mansub marjumak(grechixa) kiradi. 
Bu guruxning asosiy belgilari: 
-donida uzunasiga ketgan egatcha bo‘lmaydi,
-doni bittadan boshlang‘ich murtak ildiz chiqaradi
-gul to‘plami ro‘vak yoki so‘tadan iborat
-boshog‘ining yuqorigi gullari yaxshiroq rivojlangan 
-faqat baxorgi navlari bo‘ladi 
-issiqqa talabchan 
-qurg‘oqchilikka chidamli (sholidan tashqari). 
-qisqa kun o‘simligi 
-dastlabki fazalarida sekinroq rivojlanadi 
3. Uchinchi gurux-dukkakli-don ekinlari. Bu gurux vakillari dukkaklilar (Fabaceae) oilasiga 
mansubdir. Bularga-loviya, soya, no‘xat, ko‘k no‘xat, yasmiq, burchoq, mosh, soya ekinlari 
kiradi. Bu ekinlarning hammasi o‘q ildizli, bargi murakkab, mevasi dukkak, urug‘ida oqsil 
modda ko‘p bo‘ladi. Biologik jixatidan dukkakli ekinlar xilma-xil bo‘ladi.