часть
2
«
Новости
образования
:
исследование
в
XXI
веке
»
апрель
, 2023
г
790
Ikkinchidan, qo’shni davlatlar - Vizantiya imperiyasi, Sosoniy Eroni va Habashiston
Arabiston yarim orolida siyosiy birlikning yo’qligidan foydalanib, doimiy ravishda bu o’lkaga
hujum qilardilar, arablarni asoratga solardilar. Shunday qilib, VII asrda arablar yagona
davlat barpo etishini davr ham taqozo etmoqda edi. Siyosiy jihatdan birlashish, ya’ni
yagona Arab davlatini vujudga keltirish-xalqning kuchini tashqi bosqinchilarga qarshi
kurash uchun birlashtirish hamda o’zaro ichki urushlarga barham berish vazifasini hal etish
lozim edi. Bunday siyosiy birlashuv u davrda faqatgina yakka xudolik dini orqaligina, yagona
xudo shiori istagidagina amalga oshirilishi mumkin edi, xolos.
VI asrda Arabistonda ko’p xudolik dinlari mavjud edi. Ayni paytda, shuni alohida
ta’kidlash joizki, ko’p xudolik vujudga kelayotgan va asta-sekin o’ziga taraqqiyot yo’lini
ochib borayotgan yangi tuzum-feodal jamiyatning ijtimoiy va siyosiy talablariga ham
muvofiq kelmas edi.
Yuqorida sanab o’tilgan omillar Islom vujudga kelishining obektiv shart-sharoitlarini
tashkil etadi.
Islomning paydo bo’lishiga muayyan g’oyaviy muhit-birinchidan, arablar milliy
ongining uyg’onganligi, ikkinchidan, haniflar (chinakam e’tiqod qiluvchilar, haqiqat
izlovchilar)ning diniy harakati ham qulay sharoit yaratgan edi. Haniflar arab qabilalarini
birlashtirish jarayonining g’oyaviy ifodachisi ham edi. Hanifiylikning markaziy g’oyasini-
yakka xudoga ishonish, qabila xudolariga va mahalliy xudolarga sig’inishdan voz kechish
tashkil etardi. Hanifiylar o’z targ’ibotlarida arablarni “og’ir ahvoldan qutqaruvchi
xaloskor”ning yaqinlashib qolganligini xabar berar, ilohiy qudratning hukmini sabrsizlik
bilan kutib turish lozimligini uqtirar edilar. Ular har narsani yagona xudoning qudrati, uning
marhamati yoki g’azabi bilan bog’lar edilar. Ijtimoiy adolatsizlikdan, chet el bosqinchilari,
quldorlarning asoratidan bezor bo’lgan qullarning, og’ir ahvolda yashagan arab
ommasining qalbida “yagona Allohning adolati”, “Xaloskorning kelishi”, “Dunyoning oxiri”
haqidagi targ’ibotlar muayyan tuyg’u, unga ishonish hislarini uyg’otgan. Milodning VI asrida
Arabiston yarim orolida hukm surgan davlatlar qulagach, mazkur karvon yo’lining
markazida joylashgan Makka Arabiston shaharlarining eng yirigi va ahamiyatlisi bo’lib
qolgan. U deyarli hamma tomoni darali tog’lar bilan o’ralgan vodiyda joylashgan. Shuning
uchun ham bu yerda hech qachon shahar atrofiga devor qurish zaruratu bo’lmagan. U
yerdagi Alloh qudrati bilan yaratilgan deb hisoblanuvchi Zamzam qudug’i, Ka’ba bora-bora
Makkani arablarning muqaddas joyiga aylantirgan, uning shuhratini orttirgan. Makkada
hech qanday arxeologik ishlar olib borilmagani uchun uning yoshini aniqlashning iloji
bo’lmagan. V-VI asrlarda Arabiston yarim orolidagi davlatlar (G’assoniylar, Lahmiylar, Kinda
va Himyor) inqirozga yuz tutganligi, so’ngra umuman tarix sahifasidan yo’qolib ketganligi
Makkaga qo’l kelgan. Arabistonga qo’shni buyuk davlatlar - Vizantiya va Eronning yarim
orol janubi va shimolida o’z hukmini o’rnatgani ham Makka foydasiga hizmat qilgan. Bu
davrda Makkada quraysh qabilasi hukmronlik qilardi. Butun quraysh urug’larining hurmat-
e’tiborini qozongan shaxs Hoshim edi. Bu hurmat-e’tiborga u oddiy xalqqa, yo’qsillarga
xayr-ehson qilish, qurbonlikka mollar so’yib ularni boqish hisobiga erishgan edi.