Psixologiyasi. Pedagogik psixologiya
Yüklə 12,64 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
1
А зи зов а Ш .В. П си х о л о ги ч еск и е о с о б е н н о с т и управ лен ия у ч ебн ой д ея тел ь н ости стар ш ек л ассн и к ов . А в т о р еф ....к . пс. н. —Т ., 1998.-21 с. 386 yosiy va b o s h q a m a v z u la r b o ‘yich a erk in fikrlaydilar. Ilk o ‘spi- rin la rg a u m u m i y d a n xususiyga, xususiydan u m u m iy g a xulosa c h iq a rish , ya’ni in duksiya va deduksiya xosdir. Ilk o ‘s p ir in la r k o 'p c h ilik ilm iy tu s h u n c h a l a r n i o ‘zlashtiradilar, turli m asa la la rn i yechish j a r a y o n id a u la rd a n fo y d ala n ish n i o'rg a- nadilar. Bu esa u lard a n a z ariy yoki so ‘z - m a n ti q ta f a k k u r n i n g riv ojlanganligini bildiradi. K uzatish an iq m a q s a d g a qa ra tilga n va y a n a d a sistem ali b o l i b boradi. S h a x s n in g k u z a tu v c h a n lik x u susi yati rivoj to p ad i. Shu bilan birga N .D .L ev ito v ko‘rsatib o ‘tg an i- dek, o 's p ir i n la r o ‘z k u z a tis h la rid a p a ris h o n x o tir b o ‘lm a s lik la rin i, ku z a tis h n i o ‘z o ldilariga q o 'y ilg a n vazifalarga b o 'y s u n d irish la ri- ni, yetarli d a ra ja d a to 'p la n g a n fak tlar to ‘p l a n m a g u n c h a xulosa c h iq a rish g a s h o s h ilm a s lik la r in i n a z o ra t qilib borish zarur. Ilk o 's p ir i n la r n in g o 'q u v faoliyati u la r n in g faolligi va m ustaqilligi- ga a n c h a yu qo ri tala b la r q o ‘yadi. A k a d e m ik litsey va k a s b -h u - n a r kolleji d a s tu r id a belg ilangan m a te ria lla rn i o'z la s h tiris h uch u n na z ariy ta f a k k u r rivojlangan b o 'lish i h a m d a m u staqil t a ’lim olish ko‘n i k m a la r in i egallash zarur. X o tira n i rivojlantirishda m a v h u m so‘z -m a n ti q xotira, m a ’n o siga t u s h u n ib esda olib q o lis h n in g roli sezilarli d a ra ja d a o r t a di. G a r c h i ixtiyoriy xotira u s tu n l i k q ils a -d a , ixtiyorsiz esda olib qolish h a m ilk o ‘s p ir in la r tajrib a sid a n chiqib ketm aydi. U faqat o'ziga xos xususiyatga ega b o ‘ladi, ilk o 's p ir i n la r n in g qiziqishlari, x u s u s a n u la r n in g bilishga oid va kasb ta n la s h g a oid qiziqishlari bilan k o 'p ro q b o g ‘lanadi. Shu bilan birga faol ravishda bilim egal lash, o'qish va ja m o a t faoliyatida h a r holda ixtiyoriy xotira yetak chi rol o'ynaydi. So ‘z m a - s o ‘z yodlab olish a lo h id a h o lla rd a z a r u r e k a n lig i ni o 'q u v c h ila r yaxshi tu sh u n a d ila r. Ilk o ‘s p ir in la r esda olib q o lish u s u lla rid a n — rejalarni va te k s tn in g sx e m a la rin i, konspekt- larni tu z is h , asosiy fik rla rn i ajratib ko'rsatish va ostiga c hizish, ilgari m a ’lum b o'lg an fikrlarga taq q o sla sh , solishtirish u s u lla ri d a n o ‘sm irla rg a q a ra g a n d a beqiyos d a ra ja d a keng s u ra td a foyda- lanadilar. U la r esda olib q olishga a lo h id a - a lo h id a y on dash adilar. 387 Q iz iq is h la rn in g differensiyalashganligi d iq q a tn in g ta n lo v c h a n - ligini, ixtiyoriy d i q q a td a n keyingi d iq q a tn in g roli a n c h a o rtis h i- n i belgilab beradi. Ilk o ‘s p irin la rd a ixtiyoriy d iq q a td a n keyingi diq q at b ilan bir q a to r d a ixtiyoriy d iq q a tn in g h a m a h a m iy a ti o r ta - dik i, u lar o 'q u v m ate ria li b ilan bevosita q iz iq m a s d a n , o ‘rganila- y o tg an h o d is a la rn in g hayotiy a h a m i y a t i n i tu sh u n ib , u n g a diqqat- larin i qaratadilar. D iqqa tn i ko‘c h irish va ta q s im la sh qobiliyati sezilarli ravish d a rivojlanib, ta k o m illa s h ib b oradi. X u su sa n , d iq q atn i ta q s im la sh bir v a q tn in g o ‘z id a o ‘q itu v c h in in g tu s h u n tirg a n n a rs a la rin i h a m tin g lash , h a m yozib bo rish, o ‘z ja v o b in in g m a z m u n i n i kuzatib borish m a h o r a ti n in g s h a k lla n is h id a o ‘z aksini top adi. Ilk 0 ‘spi- r in l a r o'quv ishlari ja r a y o n id a o ‘zlarig a t a ’sir q iladigan c h a lg ‘ituv- chi n arsa larg a o ‘s m ir la r d a n ko'ra k o 'p ro q q arshi tu rish g a, bar- do sh berib yengishga qobildirlar. Ilk o ‘s p ir in la r n in g a y rim la rid a d iq q a tn in g tanlovchanligi shu n a rsa d a h a m k o 'rin a d ik i, u lar o 'qu v m aterialin i idrok qilar eka- nlar, h a m m a vaqt u n in g a h a m iy atig a b a h o berishga, uni a m a liy j ih a td a n a h a m iyatiiligi nuqtayi n a z a r id a n idrok qilishga h a rakat qiladilar. A g a r u n g a m aterial m u h im bo'lib tu y u lm a s a , u o ‘z diqq atin i susaytiradi. Shunisi qiziqki, d iq q a tn in g bu o'ziga xos harakati k o 'p in ch a atayin ro 'y berm aydi. O d a td a ilk o 's p ir in n in g diqqati shu sohad ag i m u ay y a n b ilim la rn i a m a ld a tatbiq etish h a q i d a gap borgan v a q td a g in a ixtiyorsiz a n a shu p red m e tg a qaratiladi. Bu yoshdagi 0 ‘s p irin la r atrofdagi turli v o q ea-ho disalardagi h a - qiqatni bilishga intiladi. U la rn i tayy o r yechim lar, m a ’lu m o tla r em as, balki shu y e c h im va m a ’lu m o tla rn i o ‘zlari m u lo h a z a yur- gizib, qidirish j a r a y o n in in g o ‘zi ko‘p ro q qiziqtiradi. Bu b o ra d a t u r li m asa lala r b o ‘yicha b a h s va m u n o z a r a la r y uritishga va o 'z la r in in g fikrlarini isbotlashga j u d a qiziqadilar. Bu d avrd a bilish j a r a y o n la rin in g rivoji faol ravishda davom etadi. Bu rivojlanish o ‘s p ir in n in g o ‘ziga va u n in g atrofidagi k u z a tu v c h ila rg a k am seziladi. Bu davrga kelib, 0 ‘s p ir in la r t o ‘la ravishda m antiqiy ta fa k k u rg a ega bo'ladilar, n azariy f ik r yuritib, o ‘z la r in i - o ‘zlari tahlil eta oladilar. U la r en - 388 di bem alol axloqiy, siyosiy va b o sh q a m av zu lard a b ahslasha olib, o ‘z m u n o s a b a tla rin i bildira oladilar. 0 ‘sp irin lik davrida bolalar ju d a ko‘p ilm iy t u s h u n c h a la r n i o ‘zlashtirib, u lard a n turli m asa- la va m u a m m o l a r n i y ec h ish d a foydalana oladilar. 0 ‘sp irin n in g o ‘z - o ‘zini a n g lashi o ‘quv, m e h n a t va m u lo q o t m otivatsiyalarining o ‘zgarishida o ‘z aksini topadi. Bu davrda, bolad a yangi faoliyatlar y uzag a kelib, psixik rivojlanishida yangi bosqich boshlan adi. 0 ‘s p irin lik yoshi o 'qish, m e h n a t, m u lo q o t singari yetakchi faoliyatlar aso sid a u m u m i y va m axsu s la y o q a tla rn in g rivojlana- yotganligi b ilan x a ra k terlan a d i. L ekin, bu rivojlanish o 's p irin - n in g o ‘ziga va u n in g a trofidagi k u z a tu v c h ila rg a k am seziladi. 0 ‘s p irin lik davriga kelib, j u d a ko ‘p bolalard a o ‘z faoliyatlarini o ld in d a n rejalashtirish layoqati yaxshi rivojlangan b o ‘ladi. S h u nin g d ek , o ‘z - o ‘zini b o sh q a rish h a m o 's p irin lik yoshidagi b olalar d a yaqqol k o ‘zga tash la n a d i. 0 ‘s p ir i n n in g o ‘quv m a s h g 'u lo tig a m u n o sa b a ti o ‘z xususiyati va m a z m u n i jih a ti d a n boshq a yoshdagi o ‘q u v c h ila rn in g t a ’lim ja ra - yonidagi m u n o s a b a tid a n t u b d a n farq qiladi. U la r voyaga yetib b o- radilar, u l a r n i n g tajribasi o rta d i; u lar m ustaqil hayot b o ‘sag‘asida tu rg a n lik la r in i anglaydilar. 0 ‘q u v c h ila rn in g o ‘qishga ongli qa- rashi k u c h a y ad i, bu qa ra sh bevosita hayotiy m a ’no kasb etadi. Ilk o ‘s p ir in la r ja m iy a t n in g kelajakdagi m e h n a t h a yotida t o ‘laq on - li ishtirok e tis h n in g z a ru riy sharti bilim , ko‘n i k m a va m ala k a- la r n in g m avjud fondi e k a n lig in i, hosil q ilin g an m ustaqil bilim egallash ko‘n ik m a la r i e k a n lig in i a n iq ravshan his qiladilar. Bi- lim la rg a ehtiyoj sezish hozirgi v a q td a ilk o 's p ir i n la r n in g xarak- terli xu su siy a tla rid a n biridir. 0 ‘quv rejasi va d a s tu r n in g m u ra k - kablashuvi, yangi fan va m a v z u l a r n i n g kiritilishi, o ‘zlashtirilishi na z ariy ta f a k k u r y o r d a m id a a m a lg a o s h irish n i ta q o z o etadi. A n a s h u n d a n kelib c h iq q a n h olda, 0 ‘q u v c h ila rn in g o ‘qishga m u n o s a bati h a m o ‘zgaradi, u lar a yrim fan larg a ta n la b m u n o s a b a td a b o ‘la boshlaydilar. 0 ‘s p irin lik dav rid a bilishga oid q iziqish k o i a m i to b o ra a m a liy xususiyat kasb eta boshlaydi. J u m l a d a n , ijtimoiy-siyosiy m asala- 389 larga, texnika, tabiatga, osmon jismlariga, sport va hokazolar- ga qiziqishi kuchayadi. 0 ‘spirinlarda sezgirlik, kuzatuvchanlik yanada takomillashib boradi, mantiqiy xotirasi, esda olib qo- lishining oqilona yoli sifatida ta’lim jarayonida yetakchi vazi- fani ado eta boshlaydi. Mazkur pallada o‘spirinlarning tafakkuri tobora mantiqiy, faol, mustaqil va ijodiy xususiyat kasb eta bosh laydi. Tafakkur rivojlanishi bilan birgalikda o‘quvchilarning nutq madaniyati rivojlanadi. 0 ‘spirin turli janrdagi adabiy asarlarni o‘qishi, tushunishi orqali mustaqil fikr yuritish, mulohaza qilish va munozaraga kirishish, nazariy fikrlash hamda o‘z-o‘zini tahlil qilishga o‘rganib boradi. 0 ‘spirinlik tafakkurining sifatiga uning mazmundorligi, chuqurligi, kengligi, mustaqilligi, samaradorli- gi, tezligi kabilar kiradi. Tafakkurning mazmundorligi deganda, o‘spirin ongida tevarak-atrofdagi voqelik to‘g‘risida qancha miq- dorda mulohazalar, muhokamalar va tushunchalar joy olgan ligi nazarda tutiladi. Tafakkurning chuqurligi deganda esa, moddiy dunyodagi nar sa va hodisalarning asosiy qonunlari, xossalari, sifatlari, ularning o‘zaro boglanish va munosabatlari o‘spirinning fikrlash faoliya- tida to‘liq aks etganligi tushuniladi. Tafakkurning kengligi o‘zi- ning mazmundorligi va chuqurligi sifatlari bilan bog'liq boladi. Tafakkurning mustaqilligi deganda o‘spirinning shaxsiy tashab- busi bilan o‘z oldiga yangi vazifalar qo‘ya bilishi, bu vazifalarni hech kimning yordamisiz, oqilona usullar bilan mustaqil hal qi lish xususiyatini tushunish kerak. Tafakkurning tezligi qo'yilgan savolga toMiq javob olingan vaqt bilan belgilanadi. Ayrim qiz va yigitlar aqliy rivojlanishdan orqada bolib, o‘quv materiallarini o‘zlashtirishga ulgurmaydilar yoki qiynaladilar, ular tevarak-atrofdagi voqelikni bilib olish maqsadida umumlashti- ruvchi tushunchalardan foydalanishni bilmaydilar, chun ki bu tushunchalar, xulosalar, fikrlar, hodisa va faktlarni yod- lab oladilar. Bolalarni aqliy jihatdan rivojlantirish uchun o‘qish faoliyatlarida faollashtirish va ularning bilimlarini ongli ravishda o‘stirib borish kerak. 390 Ta’limda onglilik o‘quvchining yuqori darajadagi faolligi bi lan ta’minlanadi. Bilimlarini faol faoliyat ko‘rsatib o‘zlashtirgan- da, o'quvchilar bu bilimlarni yaxshi tushunibgina qolmay, ularni amaliy faoliyatda qo‘llashga ham o‘rganadilar. 0 ‘quvchilarga ij timoiy masalalar, iqtisodiy hamda ijtimoiy faktlar va hodisalarni mustaqil ravishda ilmiy tahlil qilish va ularga baho berish usul- larini maxsus o‘rgatish muhim va zarurdir. Bu o‘rinda 0 ‘quvchi- larning mustaqil fikrlashlarini faollashtirishga, to‘g‘ri rahbarlik qilgan holda rivojlantirish lozim. 0 ‘spirinlarning aqliy jihatdan rivojlanishida nazariy tafakkurning roli kattadir. 0 ‘spirin adabiy asarlarni o‘qish va tushuntirish orqali mustaqil fikrlash, mulohaza yuritish va munozaralarga kirishishga o‘rgana boradi. Unda asta-sekin tabiat va jamiyat haqida o‘zining nuqtayi nazari, e’tiqodi, qarashi shakllanadi. Ma’lumki, shaxsning ana shu fazilatlari uning fikrlashi, mustaqil o‘ylashi, to‘g‘ri hukm va xulosalar chiqarishi, qat’iy qarorga kela olishi natijasidir. 0 ‘spirinlarning adabiy asarni baholashi, u haqda shaxsiy fikr- larni bildirishi, muammo yuzasidan bahslashuvi insoniy xislat- larning muayyan darajada ishtirok etishi tanqidiy tafakkurning aynan o‘zginasidir. Turmushda uchraydigan noo‘rin tanqidiy- lik esa o‘spirinning badiiy didi va hayotiy tajribasi zaifligidir. 0 ‘qituvchining asosiy vazifasi o‘quvchilar tafakkuridagi tan- qidiylikni haqqoniylik darajasiga ko‘tarishdan, ularga voqelikka odilona, oqilona, tanqidiy nuqtayi nazardan qarashni o‘rgatish- dan iborat. 0 ‘spirinlarda moddiy dunyo to‘g‘risida shaxsiy fikr- lar, mulohazalar, ilmiy dunyoqarash tarkib topganidan keyingina tafakkurning tanqidiylik xususiyati rivojlana boshlaydi. Tanqidiy tafakkurning rivojlanishi o‘quv materiallarini puxta o‘zlash- tirishga, ta’lim jarayonida tashabbuskorlikka, voqelikni isbot- lash va asoslash ko‘nikmalari tarkib topishiga imkon yaratadi. Hodisalar to‘g‘risida hukm va xulosa chiqarish, tasdiqlash yoki inkor qilish qobiliyatini rivojlantiradi. 0 ‘spirinning qobiliyati va iste’dodi ta’lim jarayonida, mehnat faoliyatida rivojlanadi. Qo- biliyatning o‘sishi bilimlar, ko‘nikmalar, malakalarning sifatiga 391 bog'liq bolib, shaxsning kamol topish jarayoniga qo‘shilib ke tadi. Demak, maktabda oliladigan, darslar, laboratoriya ishlari, amaliy mashg‘ulotlar, referat, konspekt yozish kabi faoliyat turlari o'spirinlar o‘zlashtirish uchun zarur materiallarni mustaqil holda tushunishga olib keladi. Shaxsning bilish jarayonlari uning emotsiyalari bilan bogliq. 0 ‘smirlik davridagi kuchli emotsional reaksiyalar garmonal va fiziologik jarayonlarga bog‘liq. Bolgariyalik psixologlar G.D.Pirov va boshqalar 5 yoshdan 17 yoshgacha bolgan bolalarni ko‘ndalang kesim metodi orqali o‘rganib, nerv faoliyatining eng qo‘zg‘aluv- chan tipi 5 yoshlilar orasida uchrashini aniqlashgan. Bola katta bolgan sayin qo‘zg‘aluvchanlik kamayib, muvozanatlilarning so- ni ortgan. Pubertat yoshda (11—13 yosh qizlarda va 13—15 yosh o‘g‘il bolalarda) qo‘zg‘aluvchanlarning miqdori ortadi, bu davr- ning oxiriga borib qo‘zg‘aluvchanlik yana kamayadi. Emotsional zoliqishning fiziologik manbalari qizlarda aniq payqaladi, ularda depressiya, jizzakilik, xavotirlanish va o‘z- o‘zini hurmat qilishning pasayishi hayz kolishning ma’lum davrlariga bogliq. Bunga o‘z vaqtida Sh.Byuller ham e’tibor bergan edi. 0 ‘g‘il bolalarda aniq fiziologik bogliqlik ko‘zga tashlanmay- di, lekin pubertat davr ular uchun ham qiyin kechadi. Rus psixo- logi P.M.Yakobson kattalar va tengdoshlariga salbiy reaksiyalar 12,5—13, 5 yoshda eng ko‘p uchraydi, deb ta’kidlagan edi. 0 ‘smir va o‘spirinlardagi emotsional reaksiyalar faqat garmonal o‘zga- rishlarga bogliq bolib qolmay, balki ijtimoiy omillar va tarbi ya sharoitlari, individual-tipologik farqlarga ham bogliq. Kat ta bolishdagi psixologik qiyinchiliklar, «Men» obrazi va intilish darajasi orasidagi qarama-qarshilik kabi o‘smirga xos bolgan emotsional zoliqish, ilk o‘spirinlik davrida ham saqlanib qoladi. Psixolog V.R.Kitlovskaya proyektiv testlar yordamida xavotir lanishning yosh dinamikasini olganib, bog‘cha yoshidagi bola lar tarbiyachilar bilan muloqotda eng ko‘p xavotirlanishlarini, ota-onalar bilan kamroq xavotirlanishlarini aniqlagan. Kichik 392 maktab yoshidagi bolalar tengdoshlari bilan kamroq, begona katta odamlar bilan muloqotda ko'proq xavotirlanishi ma’lum bolgan. 0 ‘smirlar bo‘lsa begona katta odamlar va o‘qituvchilar bilan kam roq, ota-onalari va tengdoshlari bilan muloqotda ko‘proq xavotir lanishi aniqlangan. Ilk o‘spirinlar esa barcha sohadagi muloqotda eng yuqori xavotirlanish namoyon bolgan, ayniqsa ota-onalar va ular bogliq bolgan kattalar bilan muloqotda kuchli xavotirlanish namoyon bolgan. A.E.Lichkoning ta’kidlashicha, 14—18 yosh da xarakterning ba’zi xususiyatlariga ortiqcha urg‘u beriladi. Ilk o‘spirinlikdagi tipologik o‘zi bilan o‘zi bolib qolish, ba’zan in- sondagi toliq emaslik hissi bilan birga kechadigan yakkalanib qolishga olib keladi. Yosh ulg‘aygan sayin insonda emotsional qo‘zg‘alish hosil qi luvchi omillar ko‘payib boradi. Agar katta odam yosh bolalar ga o‘xshab har bir qo‘zg‘atuvchiga javob qaytaraversa, u ko‘p qo‘zg‘alish va emotsional beqarorlikdan olamdan olgan bolar edi. Kattalarni xavotirlanishdan tashqi ta’sirlarga tanlab javob qaytarish hamda ichki tormozlanish va o‘z-o‘zini nazorat qilish- ning mahsuldor ichki mexanizmlari qutqaradi. Amerikalik olim G.Djons 12 yoshli o‘smirlar va 17 yoshli ilk o‘spirinlarning emotsional reaksiyalarini (teri-galvanik reaksi- yalari) solishtirdi. U so‘zli qo‘zg‘atuvchilarni yoqimli, yoqimsiz va befarqlarga ajratgan. Tajriba natijalaridan ma’lum bolishicha, umumiy emotsional reaksiya o‘smirlarga nisbatan ilk o‘spirinlarda yuqori bolgan. Lekin ular orasidagi asosiy farq tanlash darajasida kuzatilgan: ilk o‘spirinlar o‘smirlarga nisbatan befarq va yoqim siz so‘zlarga javob qaytarganlar. Shunday qilib, ilk o‘spirinlarning emotsiyalari, intellekt singari aniq qo‘zg‘atuvchi bu sinaluvchi uchun qanday ahamiyatga egaligini hisobga olmasdan olchash mumkin emas. Ilk o‘spirinlik davridagi emotsional qiyinchilik va muammolarni aniq qarab chiqish lozim, chunki ularning kelib chiqish sabablari har xil. 0 ‘smirlik davridagi dismorfofobiya — o‘z tanasi va tashqi ko‘rinishidan tashvishlanish ilk o‘spirinlik davri da o lib ketadi. Ilk o‘spirinlarda namoyon boladigan xavotirlanish 393 belgilari bu yoshdagi maxsus qiyinchiliklarga reaksiya emas, balki ilgari olingan ruhiy jarohatlanishning keyin namoyon bo‘lishidir. Ko‘pchilikda o‘smirlikdan ilk o‘spirinlikka o‘tishda mu- loqotchanlik va umumiy emotsional kayfiyat yaxshilanadi. Ye.A.Silinaning longityud tadqiqotlaridan ma’lum bo‘lishicha, u bolalarni 7 va 9-sinflarda kuzatib, o‘smirlarga nisbatan ilk o‘spirinlarda kamroq impulsivlik va emotsional qo‘zg‘aluvchan- lik, ko‘proq ekstravertlik va emotsional barqarorlik kuzatilishini aniqlagan. A.V.Kuchmenko tadqiqotlarida ham 16—18 yoshli ilk o‘spirinlar o'smirlarga qaraganda, o'zlarining nerv sistemasi ti- piga bog'liq bolmagan holda bosiqlik va barqarorlik kuzatilgan. Amerikalik psixolog R.Kettel tadqiqotlarida ham ilk o‘spi- rinlarda o'smirlarga nisbatan muloqotchanlik, odamlar bilan kirishimlilik, boshqaruvchanlik kabi xislatlar ortishini, umumiy qo‘zg‘aluvchanlik kamayishini aniqlangan. Shunday qilib, ilk 0 ‘spirinlik yoshi emotsional holatlarni ifo- dalash usullari va emotsional reaksiyalarning differensiallashi- shini hamda o‘z-o‘zini nazorat qilish va o‘z-o‘zini boshqarish- ning ortishini kuzatish mumkin. Ilk o‘spirinlarning kayfiyati o‘smirlarga nisbatan barqaror va anglangan hamda ijtimoiy sha- roitning keng doirasiga mos bo‘ladi. Doimo hissiyot vujudga keltiradigan shaxsiy muhim munosa batlar doirasining kengayishi oliy hislaming rivojlanishida namo yon boladi. Axloqiy norma va tamoyillarning ma’lum tizimini o'zlashtirish jamiyat va boshqa odamlar oldida mas’uliyat hissi, hamdardlik qobiliyati, do‘stlik va muhabbat ehtiyoji, oltoqlik hissi va axloqiy- siyosiy hislar kabi yuksak axloqiy hislarga ayla nadi. Ilk o‘spirin tomonidan qabul qilingan xulq-atvor normalari- ning buzilishi unda aybdorlik hissini vujudga keltiradi. Shu bilan birga unda estetik hislar doirasi ham kengayadi. Ilk o‘spirinlar- da intellektning rivojlanishi bilan birga hazil-mutoyiba hissining ham rivojlanishini ta’kidlash joiz. Intellektual va praksis hislar ham sezilarli rivojlanadi. Sodda bolalarcha qiziquvchanlik ta- 394 fakkur jarayonidan ongli zavqlanish, qiyinchiliklarni yengishdan quvonish, ijodga ongli intilish va boshqalarga aylanadi. Shunga ko‘ra har kim qobiliyatiga yarasha kasb-hunar tan- lasa, bu sohada muvaffaqiyatli mehnat qilsa, ijtimoiy turmush taraqqiyotiga muhim hissa qo‘shgan bo‘ladi. 0 ‘spirinlar u yoki bu kasbni o‘z ixtiyorlari bilan ongli ravishda tanlashlari uchun ular mustaqillik, dadillik, qat’iylik, o‘zini tuta bilish, chidamlilik, sabr-toqat kabi irodaviy xislatlarga ega bolishlari kerak. Mehnat qilishda muqaddas burchni bajarish istagi, maqsadning aniqligi, hunar o‘rgan ishga ishtiyoqmandlik mazkur fazilatlarning shakl- lanishiga ijobiy ta’sir kolsatadi. 0 ‘spirinlar aqliy rivojlanishida tasavvurning ahamiyati juda katta, chunki inson biron-bir ishni qilishga kirishar ekan, albatta uning natijasini tasavvur eta olishi kerak. Tasavvursiz hech qan day ishni to‘g‘ri rejalashtirish mumkin emas. 0 ‘spirinda tasavvur qila olish layoqati yaxshi rivojlangan bolsagina, u o‘z hayotida- gi idealni tasavvur eta oladi, shunga ko‘ra uzoq va yaqin rejala- rini tuzadi. Hozirgi yigit va qizlarni 30—40 yil avvalgi tengqurlari bi lan solishtirganda, ularning umumiy saviyalari naqadar o'sgan- ligini kolish mumkin. 0 ‘spirinlarning intellektual qiziqishlari doirasi keng va ko‘p qirralidir. 0 ‘spirinlarning qiziqishlari ak- sariyat hollarda o‘zi tanlagan kasb va yo‘nalish, shuningdek, ha yotiy rejalariga asoslangandir. 0 ‘spirinlik yoshiga kelib, yigit va qizlarning dunyoqarashlari yuksak pog‘onaga kolarila boshlay di. Bu esa o‘spirinning tashqi olamni tushunishiga, baholashiga bolgan munosabatlarini aniqlashga yordam beradi. 0 ‘spirinlar- ning dunyoqarashi endi ularning ilmiy, falsafiy, siyosiy va diniy qarashlari tizimidan iboratdir. Ma’lum bir kasbda faoliyat ko‘rsatishni boshlayotgan o‘spi- rin unga intellektual, ijtimoiy-psixologik hamda axloqiy jihatdan tayyor bolishi kerak. 0 ‘smirlik davrining oxirlari va o‘spirinlik yoshiga kelib, ularda mehnat ko‘nikma va malakalari rivojlana di. Bu ko‘nikma va malakalari ularning kelgusidagi kasbiy faoli- 395 yatlari bilan to‘g‘ridan to‘g‘ri bogliq. Har qanday kasbiy ko'nikma va malakalarning o‘sishi, awalo, o‘spirin intellektining umumiy rivojlanganlik darajasiga bog‘liq. Shuning uchun ham bu davrdagi o'spirinlar intellektining rivojlanishiga alohida e’tibor berish lozim. 0 ‘zbekistonda E.G‘.G‘oziyev rahbarligida J.S.Iskenderov to monidan pedagogika kolleji o‘quvchilarida xarakterning intellek tual va irodaviy xususiyatlari shakllanishini baholashda test-rey- ting tizimidan foydalanishning samarali yollari ishlab chiqildi1. Pedagogika kolleji o‘quvchilarida xarakterning intellektual va iro daviy xususiyatlarining shakllanish jarayoni shaxsning umumiy yo‘nalganligi, kasbiy ustanovkalari, kasbiy tasavvurlari va im- koniyatlari mutanosibligi omillar asosiga qurilishi tadqiqot davo mida dalillandi. 0 ‘spirinlar xulq-atvori buzilishiga olib keladigan sabablarning psixologik xususiyatlari Z.F.Kamaletdinova ishlarida yoritilgan2. Muallif olib borgan tadqiqotlari natijasida deviant xulqning vu judga kelishi g‘oyaviy-mazmuniy xarakterga ega ekanligini ta’kid- lab, uning vujudga kelishiga sabab boluvchi ikki omilni ko‘rsatib o‘tadi: birinchisi, o‘quvchining doimiy ravishda qoniqarsiz ba ho olishi natijasida diqqati, intellektual tushuncha bilan bogliq- lik harakatlari pasayib ketadi. Ikkinchi holatda esa ota-onalari- ning o‘z bolalariga nisbatan mehrsiz va shafqatsizligi oqibatida talablarga nisbatan tushunmaslik mexanizmi kuchga kiradi. Bu yoshdagi bolalar uchun muloqotga kirishish ehtiyojining mavjudligi ham juda muhim, lekin u yetakchi emas, faqat tan- lagan kasb va yo‘nalishlari bo‘yicha mashg‘ul bo'lmagan o‘spi- rinlargina ko‘proq tengdoshlari bilan muloqotda bolishga ehtiyoj sezadilar. Bu yoshdagi bolalar mehnat faoliyati bilan xuddi kat- talardek shug‘ullana oladilar. Ilk o‘spirinlik davrini kasbiy bilim, Yüklə 12,64 Mb. Dostları ilə paylaş:
|