Ona tili-11 sinf indd

Podadan oldin chang chiqarmoq
Ro‘yobga chiqishi aniq bo‘lma-
gan narsa haqida hovliqmalik bilan vaqtidan ilgari gapirib yurmoq. 
Varianti: 
podadan avval chang chiqarmoq.
Ma’nodoshi: 
to‘ydan ilgari 
nog‘ora qoqmoq.
sirkasi suv ko‘tarmaydigan
Tanqidga mutlaqo chidamaydigan.
1. Bog‘li nutq nima?
2. 
Matn tarkibiy qismlarining mazmuniy bog‘liqligi deganda nima 
na zarda tutiladi?
3.
 
Demak, shunday ekan, yuqorida, quyida, va, hamda, ammo kabi 
funksional-sintaktik vositalar orqali matnning qaysi jihatlari namo-
yon bo‘ladi?
4. Matnning kompozitsion bog‘liqligi qaysi sintaktik qurilmalar yor-
damida ta’minlanadi?
5. 
Nutqning mantiqiylik sifati qaysi uslubda juda muhim ahamiyat 
kasb etadi?

---

48
6. 
Matning abzaslarga noto‘g‘ri ajratilishi yoki alohida abzas 
larning 
qo‘shib yuborilishi nutq mantiqiyligiga qanday ta’sir etadi?
 
50-mashq.
 
 
«Men nechun sevaman O‘zbekistonni?» mavzusida in-
sho yozing. Unda mazmuniy, mantiqiy va kompozitsion 
bog‘lilikni ko‘rsatadigan vositalarning ishtirokiga alohida 
diqqat qiling.
 
NuTqNINg sOfLIgI
 
Topshiriq. 
 
Berilgan gaplarni o‘qing, nutqning sofligi sifatiga putur 
yetkaz 
gan vositalarni aniqlang.
1. Sizlarnikidaqa situatsiyada har qanday bola ham bunday natijalarga 
eri sholmaydi. (Jurnaldan) 2. Viktorinaga qatnashish jarayonida bir g‘oya 
tug‘ildi. (Gazetadan) 
 
Nutqning sofligi nutqning adabiy til va jamiyatdagi ma’naviy-ax-
loq qoidalariga yot bo‘lgan unsurlardan xoliligi bilan belgilanadi. 
Kishi nutqining sofligi uning ma’naviy-ma’rifiy, lisoniy-madaniy 
saviyasini namoyon etadigan ko‘rsatkichlardan biridir.
Adabiy nutqning sofligiga putur yetkazuvchi unsurlarning asosiy-
lari quyidagilardan iborat: 1) shevaga xos so‘z, ibora, grammatik 
shakllar, urg‘u va talaffuz; 2) o‘rinsiz qo‘llangan chet so‘z va so‘z 
birikmalari (varvarizmlar); 3) dag‘al, haqorat so‘z va iboralar (vul-
garizmlar); 4) «ishlamaydigan» yoki parazit so‘zlar; 5) idoraviy so‘z 
va iboralar (kanselyarizmlar).
Nutq tuzuvchi o‘z nutqining sofligi haqida qayg‘urar ekan, al-
batta, mazkur unsurlarni qo‘llashdan tiyilishi lozim.
52-mashq.
Gaplarda nutqning sofligiga ta’sir qilayotgan birliklarni 
aniqlang va ularga izoh bering.
1. Hamqishloqlarning bu bolaga ichlari achir, xudo bergan birgina 
o‘g‘ilni shunchalik qiynab qo‘yganlari uchun orqavarotdan uning ota-onasini 

---

49
tanirdilar. (N. Abdiyeva) 2. Qonun loyihasiga ko‘ra, energetik ichimliklarni 
o‘n sakkiz yoshga to‘lmagan shaxslarga realizatsiya qilish fuqarolarga eng 
kam ish haqi ning besh baravaridan o‘n baravarigacha miqdorda jarima so-
lishga sabab bo‘lishi mumkin. (Gazetadan) 3. Maktabi 
mizda yuqori sifatga 
ega «smart-class» tashkil qilindi. (M. Najmiddinova) 4. Shundan buyon 
mundial saralashidagi omadsizlik termamizni tark etmayapti. (Gazetadan) 
5. Bu yerda esa overtaymlarsiz ish bitmadi: 2:2 ko‘rinishidagi durangdan 
so‘ng bolqonliklar hal qiluvchi golni urishdi. (Gazetadan) 6. Bu nutq 
matbuotga chiqishiga qadar esa Messi o‘zi uchun odatiy shedevr gol 
urishga ulguradi. (Gazetadan) 7. Tez orada hammaning og‘ziga tushgan 
15 yoshli vunderkind bilan uchrashdi. (Gazetadan)