T. T. Jum aqulov iqtisod fanlari doktori, professor

Oraliq yoki davriy iqtisodiy 
q o n u n la r-ijtim o iy -iq tis o d iy tizim larga bog'liq 
bo'lm agan holda, insoniyat ja m iya t taraqqiyotining m a'lu m bosqichlarida 
amal qiladi. M asalan, bozor iqtisodiyotiga xos qonunlar (talab qonuni, 
ta klif qonuni va h.k.)
Iqtisodiy qonunlar 
- iqtisodiy hodisa va jarayonlar o'rtasidagi ichki, barqaror, 
doim iy takrorlanib turadigan sabab-oqibat bog'liqliklarini va aloqadorliklarini 
ifo d a la y d i. Bu to 'g 'rid a n -to 'g 'ri yoki te s k a ri b o g 'liq lik b o 'lis h i m um kin. 
M a sa la n , ta la b q o n u n i narx b ila n s o tib o lin a d ig a n m a h s u lo t m iq d o ri 
o'rtasidagi teskari, taklif qonuni esa m ahsulot narxi bilan uning chiqariladigan 
miqdori o'rtasidagi to'g'ridan-to'g'ri bog'liqlikni ifodalaydi.
10

---

Ilmiy kategoriyalar
(ilmiy tushunchalar)
M a x s u s -a lo h id a iqtisodiy tizim sharoitida am al qiladi.
O r a l i q - j a m i y a t
taraqqiyotining alohida bosqichlarida 
m avjud bo'ladi.
U m u m iy -ja m iy a t taraqqiyotining bosqichlarida 
amal qiladi.
Iqtisodiy kategoriyalar amal qilish davriga ko'ra quyidagi 
guruhlarga ajratiladi:
Iq tis o d iy v o q e lik n in g ilm iy ifo d a si b o 'lib , iq tis o d iy h o d isa va 
jarayonlarning tub m ohiyatini aks ettiradi. Masalan, talab, taklif, 
baho, raqobat, bozor, pul va h.k.
5-§. Iqtisodiy tahlil uslubi va usullari
Ilm iy bilish
u su lla ri
T a h lil v a s in te z
u su li
D ia le k tik
u su l
Ilm iy
a b s tra k s iy a
Iqtisodiy tahlil uslubi 
- bu ilm iy bilishga yondashish yo'llari, tam oyillari, 
qonun-qoidalari va aniq hadislar tizimi.
Tahlil - bu o'rg a n ila yo tga n voq e a-h o d isa la rn i 
alohida qism larga ajratib, sintez esa ularni yaxlit 
bir butun qilib birlashtirish orqali m ohiyatini ochib 
berish.
M antiqiy tahlil paytida hodisa va jarayonlarning 
ikkinchi darajali belgilari fikridan chetlashtirilib 
ham da eng asosiy belgilarini ajratib olish orqali 
ularning m ohiyatini ochib berishga harakat qilish.
Iqtisodiyotga bir-biri bilan cham barchas bog'liq 
va o'zaro aloqada bo'lgan turli bo'g'inlardan iborat 
yaxlit bir tizim sifatida qarab, unda ro'y beradigan 
ja r a y o n la r d o im iy o 'z g a r is h d a (o d d iy d a n
murakkablikka, quyidan yuqoriga) va rivojlanishda 
deb hisoblaydi.
II

---

T arixiylik-iq tiso d iy hodisa va jarayonlarni tarixiy 
rivojlanish davrlari nuqtai nazaridan m antiqiylik 
esa ularning ichki qonuniy bog'lanishlari orqali 
tahlil qilish.
A m a lg a o s h irilis h i lo zim b o 'lg a n iq tis o d iy
c h o r a - ta d b ir la r n i 
s in o v
ta riq a s id a
iqtisodiyotning alohida bo'g'inlarida qo'llash 
Bu usul islohotlarni amalga oshirish, iqtisodiyot 
inqiroz va turg'unliklarga uchragan davrlarda 
alohida m uhim ahamiyatga ega
Iq tiso d iy h o d isa la r m iq do riy o 'lch a m g a ega 
bo'lganligi sababli ularni tahlil qilishda m atem atik 
am allardan keng foydalaniladi. Statistik u s u l-
s ta tis tik ku z a tis h , ta n la s h , a lo h id a b e lg ila ri 
b o 'y ic h a g u ru h la r g a a jr a tis h va o 'r ta c h a
m iqdorlar chiqarish kabilarni o'z ichiga oladi.
O 'zgaruvchi m iq do rla r o 'rta sid a g i b o g 'liqlikni 
ko'rgazm ali qilib tasvirlaydi.__________________
P o zitiv usul vo q e a -h o d is a la rn i re a l h a yo td a
qanday bo'lsa shu holicha aks ettirish, norm ativ 
usul esa u larning h a q iqatda q a n d a y b o 'lish i 
k e r a k lig i to 'g 'r is id a g i k is h ila r n in g fik r -
m ulohazalari.
Iqtisodiy tahlilda «boshqa sharoitlar o'zgarm ay 
q o lg a n d a » y o k i « b o s h q a o m illa r t a 's ir
q ilm a g a n d a » , d e g a n fa ra z d a n fo y d a la n ib , 
ya g o n a o m il ta 's irid a iq tis o d iy h o d is a n in g
m ohiyatini ochishga harakat qilinadi.
Turlari