T. T. Jum aqulov iqtisod fanlari doktori, professor

6-§. Tadbirkorlik kapitalining aylanishi.
Asosiy va aylanma kapital
Doiraviy aylanishlarning uzluksiz takrorlanib, qaytadan yangilanib turishi 
tadbirkorlik kapitalining 
aylanishini 
tashkil qiladi.
1 0 9

---

Aylanish xususiyatiga ko'ra unumli iste’moldagi kapital asosiy va 
aylanma 
kapitalga bo'linadi.
>
Asosiy kapital 
ishlab chiqarish jarayonida bir nechta doiraviy 
aylanishlar davomida qatnashadi, qiymatini yaratilayotgan 
mahsulotga bo'lib-bo'lib o'tkazadi va ashyoviy buyum shaklini 
o'zgartirmaydi.
> Aylanma kapital 
bir doiraviy aylanish davomida to'liq iste'mol 
qilinadi, qiymatini ishlab chiqarish natijalariga to'liq o'tkazadi 
va ashyoviy buyum shaklini ham yo'qotadi.
Asosiy va aylanma kapitalni 
farqlantiruvchi belgilar.
1. Ishlab chiqarish jarayonida harakat qilish xususiyatlari.
2. Qiymatini ishlab chiqarish natijalariga o'tkazish xususiyatlari.
3. Kapital qiymatining aylanish usuli.
4. Qayta tiklanish usuli.
Tadbirkorlik kapitalining 
aylanish vaqti 
(Av) ishlab chiqarish vaqti (Vich) 
va muomala vaqti (Vm) yig'indisidan iborat:
А в = В к Ь + В м .
Tadbirkorlik kapitalining tovarlar tayyor bo'lgan davrgacha joylashgan 
vaqti 
ishlab chiqarish vaqtini, 
ishlab chiqarish vositalari sotib olish 
va tayyor tovarlarni sotish uchun ketgan vaqt 
muomala vaqtini 
tashkil 
etadi.
Ishlab chiqarish vaqti (Bich.)
Ish davri (Id) yoki 
mehnat jarayoni (Mj)
Tanaffuslar davri (Td). 
Tabiiyjarayonlarva 
tashkiliy sabablarga 
ko'ra
Ishlab chiqarish 
zaxiralarida (Zd) bo'lish 
vaqti
Bi.ch. = Id (M j) + Td + Zd;
Ish davri mehnat predmetlari (xom ashyo, materiallar, tabiat ne'matlari 
va h.k.) bevosita mehnatning ta’siri ostida bo'ladigan vaqtdir.
HO

---

Ish davrining davomiyligini belgilab beruvchi omillar:
• ishlab chiqariladigan mahsulot turi va iste'mol qilinish xususiyatlari;
• ishlab chiqarish texnologiyasi va uning texnikaviy qurollanish 
darajasi;
• qo'llaniladigan mehnatning miqdori va uning unumdorligi;
• ishlab chiqarishning tabiiy va iqlim sharoitlari.
Ishlab chiqarish vaqtida tanaffuslaming mavjud bo'lishini taqozo etuvchi 
omillar:
1. Tabiiy jarayonlarning (kimyoviy, biologik) m ehnat 
buyumlariga ta’sir ko'rsatish zarurligi.
2. Tashkiliy sabablar. Bunda tanaffuslarni korxonalarning 
ish rejimi va ishlab chiqarishni tashkil qilish xususiyatlari 
zarur qilib qo'yadi.
Ishlab chiqarish jarayonining uzluksizligini ta’minlash zarurligi ishlab 
chiqansh vositalanning zaxira va ehtiyotlar sifatida bo'lish vaqtini taqozo 
etadi.
Muomala vaqtining davomiyligini belgilab beruvchi omillar:
> transport, aloqa va kommunikatsiya tizimining rivojlanish holati;
>
tovarlar va resurslar bozorining rivojlanish darajasi;
> bozor infratuzilmasining holati;
>
xo'jalik aloqalarining mavjud tizimi.