U. V. G‘afurov, B. E. Mamarahimov, Q. B. Sharipov, F. O. Otaboyev

O‘rtacha mahsulot
esa jalb qilingan har bir ishchi kuchi yoki kapitalning bir 
birligiga to‘g‘ri keladigan mahsulotga aytiladi. Bu esa umumiy mahsulot miqdorini 
umumiy omil (ishchi kuchi yoki kapital) miqdoriga bo‘lish yo‘li bilan aniqlanadi: 
)
,
(
К
И
М
М
У


. 
So‘nggi qo‘shilgan mahsulot
deb eng so‘nggi qo‘shilgan omil (kapital yoki 
ishchi kuchi) evaziga o‘sgan mahsulotga aytiladi. 
Masalan, o‘tgan yili 100 nafar ishchi kuchi yordamida 100 ming so‘mlik 
mahsulot olingan bo‘lsa, bu yil 120 ishchi kuchi ishlab 130 ming so‘mlik mahsulot 
olinsa, 20 nafar qo‘shilgan ishchi, 30 ming esa so‘nggi qo‘shilgan mahsulot 
bo‘ladi. 
Bu oxirgi qo‘shilgan mahsulot (o‘sgan) miqdorini so‘nggi qo‘shilgan (o‘sgan) 
ishchi kuchi yoki kapital miqdoriga bo‘lish yo‘li bilan qo‘shilgan omil, ya’ni 
qo‘shilgan kapital yoki qo‘shilgan ishchi kuchi unumdorligi
aniqlanadi, ya’ni: 
К
М
КМ



yoki 
И
М
КМ



. 
Bu tushunchalarni quyidagi jadvalda yanada aniqroq ifodalash mumkin (5-
jadval).
5-jadval.
Qo‘shilgan mahsulot va qo‘shilgan omillar unumdorligi 
1-yil 
2-yil 
So‘nggi 
qo‘shilgan 
miqdor 
Qo‘shilgan omillar 
unumdorligi 

M/

O 
Jalb qilingan kapital ming so‘m 
hisobida 
120 
150 
30 
1 
Ishchi kuchi (ishchilar soni) 
100 
120 
20 
- 
Olingan umumiy mahsulot 
100 
130 
30 
1,5 
O‘rtacha mahsulot: 
100 
130 
30 
- 
a) ming so‘m kapitalga 
0,83 
0,87 
0,04 
- 
b) 1 ishchiga 
1 
1,08 
0,08 
- 
Bu jadvaldan ko‘rinib turibdiki, ikkinchi yili birinchi yilga qaraganda omillar 
miqdori oshirilgan, ular so‘nggi qo‘shilgan omillar deb yuritiladi. Shuningdek 

---

44 
mahsulot ham o‘sgan, ana shu 30 birlikdagi o‘sgan mahsulot so‘nggi qo‘shilgan 
mahsulot deb yuritiladi. 
Har bir qo‘shilgan omil evaziga olingan qo‘shilgan mahsulot esa so‘nggi 
qo‘shilgan omil unumdorligi deb aytiladi. 
G‘arb adabiyotlarida qo‘shilgan mahsulotni aniqlash uchun hamma omillar 
olinmaydi, balki alohida olingan bir omil olib ko‘rsatiladi. Masalan, boshqa 
sharoitlar teng bo‘lganda xom ashyo yoki ishchi kuchining o‘sganligi nazarga 
olinib, uning evaziga olingan, ya’ni qo‘shilgan mahsulot aniqlanadi. 
Yuqorida aytganimizdek, alohida olingan omil evaziga qo‘shilgan mahsulot 
ma’lum darajaga borgandan keyin kamaya boshlaydi. Bu kamayish ayniqsa uning 
har birligi evaziga qo‘shilgan mahsulotda aniq seziladi. Mana shu qo‘shilgan omil 
unumdorligining pasayishiga qarab, marjinalistlarning vakillari