1-ma’ruza. Kirish. Kompyuter tarmoqlarining rivojlanish bosqichlari, kompyuterlarning avlodlari va ularning imkoniyatilari, kompyuterlarda qo‘llanilgan protokollar, ilovalar va texnologiyalar

Birinchi tamoyilda
tarmoqning dasturlashtirilgan ta‘minoti ko‘pgina 
foydalanuvchilarga xamma kirishi mumkin bo‘lgan bo‘sh kompyuter resurslarini 
taqdim etishga muljallangan. U
fayl-server
deb yuritiladi. Kompyuterning asosiy 
resursi fayllar bo‘lgani uchun u shu nomni olgan. Bu dasturli modullar yoki 
ma‘lumotlarga ega fayllar bo‘lishi mumkin. Fayl-server - bu serverning eng 
umumiy turi. Shunisi qiziqki, fayl-serverini disk xajmi odatdagi kompyuterdagidan 
ko‘p bo‘lishi kerak, chunki undan ko‘pgina kompyuterlarda foydalaniladi. 

---

Tarmoqda bir qancha fayl - serverlar bo‘lishi mumkin. Tarmoqdan 
foydalanuvchilarning birgalikda foydalanishiga taqdim etiladigan fayl-serverning 
boshqa tur serverlarini sanab o‘tish mumkin. Masalan: printer, modem, faksimil 
aloqa uchun qurilma. Fayl-server resurslarini boshqaruvchi va ko‘pgina tarmoq 
foydalanuvchilari uchun ruxsat beruvchi dasturiy tarmoq ta‘minoti tarmoqning 
operatsion tizimi deb ataladi.
Ushbu tamoyil doirasida ishlashga mo‘ljallangan dastur tizimlari 
foydalanuvchiga fayl-serverdan foydalanish imkonini beradi. Qoida bo‘yicha 
ushbu dasturli tizimlar fayl-serverda saqlanishi va barcha foydalanuvchilar 
tomonidan bir vaqtda foydalanilishi mumkin. Lekin bu dasturlarning modullarini 
bajarish uchun zarur bo‘lganda foydalanuvchi kompyuteriga ya‘ni 
ishchi 
stantsiyasiga
o‘tkaziladi va kerakli ishni bajaradi. Bunda barcha ma‘lumotlarni 
qayta ishlash (agar ular umumiy resurs bo‘lsa va faylli serverda saqlanayotgan 
bo‘lsa xam) foydalanuvchining kompyuterida amalga oshiriladi. Shubxasiz
buning uchun ma‘lumotlar saqlangan fayllar foydalanuvchining kompyuteriga 
ko‘chirilishi kerak. 

Ikkinchi tamoyil «klient-server» arxitektura
deb ataladi. Uning dasturiy 
ta‘minoti resurslardan jamoa bo‘lib foydalanishgagina mo‘ljallanib qolmay, ularni 
qayta ishlash va foydalanuvchi talabiga ko‘ra resurslarni joylashtirishga 
mo‘ljallangan. «Klient-server» arxitekturalar dasturi tizimi ikkita bo‘linmadan 
iborat: Serverning dasturli ta‘minoti va foydalanuvchi -mijozning dasturiy 
ta‘minoti. Bu tizimlar ishi quyidagicha tashkil qilinadi: mijoz-dasturlar 
foydalanuvchining kompyuterida bajariladi va umumiy kirish kompyuterida 
ishlaydigan dastur - serverga so‘rov jo‘natiladi. Ma‘lumotlarning asosiy qismini 
qayta ishlash kuchli server tomonidan amalga oshiriladi, foydalanuvchi 
kompyuteriga faqat bajarilgan so‘rov natijalari yuboriladi. Ma‘lumotlar bazasi 
serverlari katta xajmdagi ma‘lumotlar (bir necha 10 gigobayt va undan ko‘p) bilan 
ishlashga muljallangan va kup sonli foydalanuvchilar yuqori unumli ishlab 
chiqarishni, ishonch va ximoyalanganlikni ta‘minlaydi. Global tarmoqlari 
ilovalarida klient-server arxitekturasi (ma‘lum ma‘noda) asosiy sanaladi. Katta 
matnli saxifalarni saqlash va qayta ishlashni ta‘minlovchi mashxur Web-serverlari, 
elektron pochta serverlari va boshqalar ma‘lum. Sanab o‘tilgan xizmat turlarining 
mijoz dasturlari ushbu serverlar tomonidan xizmatni qabul qilish olish va ulardan 
javob olish uchun so‘rash imkonini beradi. 
Taqsimlanadigan resursga ega xar qanday kompyuter tarmog‘i server deb 
yuritilishi mumkin. Chunki boshqa kompyuterlarda foydalanishga ruxsat bo‘lgan 
bo‘linuvchi modemli kompyuter modem yoki kommunikatsiyali serverdir. 
Shaxsiy kompyuterlarning lokal tarmog‘i keng tarqalgan. Dunyodagi ko‘pgina 
shaxsiy kompyuterlar shu tarmoqlarda ishlaydi. Lokal tarmoqlar bir-biridan uncha 
uzok bo‘lmagan masofada joylashgan kompyuterlarni bog‘lab turadi. Odatda ular 
bir yoki bir necha yaqin joylashgan korxona, muassasa va ofislar kompyuterlarini 
birlashtiradi. Lokal tarmoqning asosiy farqlanuvchi xususiyati barcha uni yagona 
kompyuterlarning ma‘lumot uzatish tezkor kanali va kommunikatsiya asbob-
uskunalarida xatolik yuzaga kelish extimolligining deyarli yo‘qligi. 

---

Hamma Internet haqida eshitgan va undan foydalanishni xohlaydi. Ma‘lumki, 
Internet axborotni soniyalar ichida uzoq masofalarga uzatish imkonini beradi. 
Shuning uchun bu darsda Internetni kelib chiqishi, uning tarkibi, unda axborot 
qanday qoidalar asosida uzatilishi va qabul qilinishi haqida ma'lumot beriladi. 
Internet tarixi o'zgarib va rivojlanib turuvchi olam, unda turli xil ko'rinishdagi katta 
hajmli axborotlar dunyoning deyarli hamma mamlakatlarida yig'ilib bormoqda. Bu 
ma'lumotlardan foydalanish zamonaviy axborot texnologiyasi vositalarisiz katta 
mablag' va vaqt talab etadi. Qizig‘i shuki, Internet ‗sovuq urush‘ mahsuli 
hisoblanadi. Uni yaratilishiga yadro zarbalaridan qisman zararlanganda ham ishlay 
olishga mo'ljallangan tajribaviy aloqa sistemasi sifatida XX asrning 70-yillari 
boshlarida AQSh Mudofaa Vazirligi tomonidan ishlab chiqilgan ARPANet aloqa 
tarmog'i asos bo'lgan. ARPANet — buzilgan aloqa bo'g'inlarni avtomatik ravishda 
aylanib o'tishga va tarmoqdagi kompyuierlarning ma'lumot almashishiga imkon 
yaratuvchi kommunikatsiyalar paketidir. ARPANet tarmog'i birinchi marta ishga 
tushirilganda 4 ta kompyuter orasida maxsus kabel orqali bor-yo'g'i 2 minut 
davomida axborot almashinilgan. Avvaliga bu tarmpq maxfiy hisoblangan. 
Keyinchalik, modem va telefon tarmog'i orqali axborot almashish imkoniyati 
yuzaga kelgandan so'ng bu tarmoqqa turli korxona va tashkilotlar ulanib olgan.
Amerika Qo'shma Shtatlari Mudofaa vazirligining Ilg'or tadqiqot loyihalari 
agentligi (ARPA) 1960 yillarda kompyuterlarni vaqt almashish bo'yicha 
tadqiqotlarni 
moliyalashtirdi. 
Shu 
bilan 
birga, 
Internetning 
asosiy 
texnologiyalaridan biri bo'lgan paketli kommutatsiya bo'yicha tadqiqotlar 60-
yillarning boshlarida Pol Baran va 1965-yilda mustaqil ravishda Devid Devis 
tomonidan boshlandi. 1967 yilda operatsion tizimlarning ishlash printsiplari 
bo'yicha simpoziumdan so'ng, 1960-yillarning oxiri va 1970-yillarning boshlarida 
ishlab chiqilgan ARPANET va NPL tarmog'i, Merit Network va CYCLADES kabi 
boshqa tarmoqlar uchun paketli kommutatsiya taklif qilindi.
ARPANETni ishlab chiqish Kaliforniya universitetidagi Tarmoqni o'lchash 
markazi (UCLA), Henri Samuelining muhandislik va amaliy fanlar maktabi 
Leonard Kleinrok tomonidan boshqariladigan va Duglas Engelbart tomonidan SRI 
International (SRI) NLS tizimi bilan o'zaro bog'langan ikkita tarmoq tugunlaridan 
(Menlo Park Kaliforniya, 1969 yil 29 oktyabr) boshlandi. Kelajakdagi o'sish 
belgisi sifatida 1971 yil oxirida o'n beshta sayt yosh ARPANETga ulandi.
ARPANET uchun dastlabki xalqaro hamkorlik juda kam edi. 1973 yilda 
Norvegiya Seysmik Array (NORSAR) bilan Tanumdagi (Shvetsiya) sun'iy 
yo'ldosh stantsiyasi orqali va London Universitet kolleji qoshidagi Piter 
Kirshteynning ilmiy guruhiga Britaniya akademik tarmoqlariga kirish uchun yo'l 
ochildi. ARPA loyihalari va xalqaro ishchi guruhlari turli xil protokollar va 
standartlarni ishlab chiqishga olib keldi, ular yordamida bir nechta alohida 
tarmoqlar bitta tarmoq yoki "tarmoqlar tarmog'iga" aylanishi mumkin. 1974 yilda 
Vint Serf va Bob Kan Internet atamasini RFC 675-da ishlatdilar, va keyinchalik 
RFC-lar ushbu foydalanishni takrorladilar.
ARPANET-ga kirish 1981 yilda Milliy Ilmiy Jamg'arma (NSF) Kompyuter 
Ilmiy Tarmog'ini (CSNET) moliyalashtirganida kengaytirildi. 1982 yilda Internet 
Protocol Suite (TCP / IP) standartlashtirildi, bu butun dunyo bo'ylab o'zaro bog'liq 

---

tarmoqlarning tarqalishiga imkon berdi. TCP / IP tarmog'iga kirish 1986 yilda yana 
bir bor kengaytirildi, chunki National Science Foundation Network (NSFNet) 
AQShda tadqiqotchilar uchun avvaliga 56 kbit/s tezlikda, keyin esa 1,5 Mbit/s va 
45 Mbit/s tezlikda superkompyuter saytlariga kirish huquqini taqdim etdi. NSFNet 
1988–89 yillarda Evropa, Avstraliya, Yangi Zelandiya va Yaponiyada ilmiy va 
ilmiy-tadqiqot tashkilotlariga aylandi. Tijorat Internet-provayderlari (ISP) 1989 
yilda AQSh va Avstraliyada paydo bo'ldi. ARPANET 1990 yilda rasmiy 
foydalanishdan chiqarildi. 
Shu tariqa bu tarmoq Internet tarmog‘iga aylangan. Internet tarmog'i biror 
tashkilotga bo'ysunmaydi, lekin davlatlar, ilmiy va ta'lim tashkilotlari, kommersiya 
strukturasi va millionlab xususiy shaxslar tomonidan moliyalashtiriladi. Tarmoq 
taklif etilgan ko'ngillilar tomonidan tashkil etilgan ‗Internet arxitekturasi bo'yicha 
kengashi‘ tomonidan boshqariladi. 
Internet — dunyo bo'ylab joylashgan va yagona tarmoqqa birlashtirilgan 
minglab kompyuter tarmoqlarining majmuidir (1.2.-rasm). Internetda axborot 
almashish standart qoidalar asosida amalga oshiriladi. Internetdagi ma'lumotlarni 
uzatish qoidalari protokollar (masalan, TCP/IP) deb ataladi.TCP/IP protokolining 
axborotni uzatish usuli quyidagicha: TCP protokoli axborotni paketlarga ajratadi; 
IP protokoli orqali barcha paketlar qabul qiluvchiga uzatiladi va TCP protokoli 
tomonidan barcha paketlarning qabul qilinganligi tekshiriladi; barcha paketlar 
qabul qilingandan keyin TCP protokoli ularni tartibga soladi va yaxlit ko'rinishga 
keltiradi.Kompyuterlarning axborotlarni telefon tarmoqlari orqali yubora olishiga 
imkon beruvchi modem deb ataluvchi qurilmaning yaratilishi (1979-yil Nayes 
kompaniyasi) va rivojlanishi sababli faqatgina shaxsiy kompyuteri va telefoni bor 
millionlab kishilar tarmoqning maxsus quril-malarisiz ham Internetdan foydalana 
olish imkoniyatiga ega bo'ldilar.
1.2.-rasm. Internet tarmog‘i konfiguratsiyasi misoli 
1992—93-yillarda axborot texnologiyasining rivojlanishi sababli tasviriy va 
tovushli axborotlarni olis masofalardan qisqa vaqtda uzatishning shunday 
imkoniyati yaratilganki, u World Wide Web deb nomlangan.World Wide Web 
ning yaratilishiga 1989-yil Shvetsariyadagi Yevropa Yadroviy Tadqiqotlar 
Kengashining loyihasi asos bo'ldi. Bu loyihaning maqsadi Internetda axborot 
tarqatishning samarali usullarini izlash va uning oqibatlarini kuzatishdan iborat edi. 
Hozirgi kunda World Wide Web Internetning eng tez rivojlanayotgan sohalaridan 
biri bo'lib qoldi.Internet deganda ko'pchilik World Wide Web (qisqacha Web yoki 
WWW) ni tushunadi. Aslida World Wide Web Internetning bir qismi bo'lib, 

---

xalqaro o'rgimchak to'ri ma'nosini anglatadi. World Wide Web multimedia 
(multimedia — rasm va matnli axborotni tovushli va harakatdagi shakllardan 
iborat axborot bilan birlashtirish texnologiyasi) imkoniyatlariga ega boigani uchun 
foydalanuvchilar e'tiborini juda tez qozondi. Hozirgi kunda Internet dunyo bozorini 
o'rganishda va savdo-sotiq ishlarini tashkil etishda zamonaviy biznesning eng 
muhim vositalaridan biriga aylanib bormoqda. Internet o'zaro aloqa bogiash yoki 
ma'lumotlar almashish tarmog'i bo'libgina qolmasdan, unda mavjud bo'lgan 
ma'lumotlar ombori majmuyi dunyo bilimlar omborini tashkil etadi. Yangi 
texnologiyalar va tarmoqlardagi barqaror yutuqlar (1.3.-rasm) tarmoqning 
kengayishida tijorat ishtiroki va aholiga xizmat ko'rsatishda yangi iqtisodiy 
imkoniyatlarni yaratdi.
1.3.-rasm. Zamonaviy tarmoqlar va rivojlantiruvchi omillar