A. M. Vəliyev Elmi redaktorlar: R. A. Səlimov, S. A. Sadıqova, T.Ə. Paşayev
Yüklə 17,41 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Bir saata düşən əmək məhsuldarlığı
- Əmək haqqı vahidinə hesablanan əmək məhsuldarlığı
- Bir saata düşən əmək haqqı
- Đnvestisiya qoyuluşunun norması
- Əlavə dəyərin payı (norması)
- NĐSBĐ QĐYMƏT
- NĐSBĐ STATĐSTĐKA GÖSTƏRĐCĐSĐ
- NĐZAMNAMƏ KAPĐTALI
- NĐZAMNAMƏ KAPĐTALINDA XÜSUSĐ VƏSAĐTLƏRĐN PAYI
- NĐZAMNAMƏ KAPĐTALINDA ĐSTĐQ- RAZLARIN PAYI
- NOMENKLATURA
- NOMĐNAL ƏMƏK HAQQI – 1)
- NORMADAN ARTIQ EYNĐLƏŞDĐRMƏ
- NORMAL FORMA
- NORMATĐV-TƏMĐZ AXAR SULAR
- NORMATĐV-TƏMĐZLƏNMĐŞ AXAR SULAR
- NOU-HAU
- NÖQTƏLĐ QĐYMƏTLƏNDĐRMƏ
- NÖQTƏLĐ PROQNOZ
- NÖVBƏ
- NÜMUNƏVĐ LAYĐHƏLƏŞDĐRMƏ
- NÜMUNƏVĐ ÖLÜM CƏDVƏLLƏRĐ
|
NĐKAHSIZLIQ (subay) – həyatı boyunca nikaha daxil olmamaq, evlənməməkdir (ərə getməmək). Nikahsızlıq: 1) məcburi (səhhətin pis olması, fiziki və ya psixi anomaliyaların olması); 2) “nikah bazarında” vəziyyətin pis olması; 3) müəyyən sosial qrupa (məsələn, rahibliyə) aid olması kimi səbəblərdən olur. Nikahsızlığın yayılması doğuma güclü təsir edən nikahlığın əsas parametrlərindən biridir. Nikahsızlığın səviyyəsi adətən kişilərə nisbətən qadınlar arasında, şəhər sakinlərinə nisbətən kənd sakinləri arasında daha yüksək olur; bu, həmçinin sosial-mədəni və iqtisadi amillərdən asılıdır. Dinin, ənənələrin, ailə formalarının da buna təsiri böyükdür. Nikahsızlığın səviyyəsi nəsildə (real, yaxud hipotetik) nikaha girməmiş bu cinsdən olan şəxslərin müəyyən yaşdakı (adətən, 50 yaşa) payı ilə ölçülür. Pay müxtəlif əsaslara qarşı hesablanır və bu və ya digər dərəcədə ölüm və miqrasiyanın təsirinə məruz qalır. Əsasən, seçilməsi konkret məqsəddən və informasiyanın olmasından asılıdır. Geniş beynəlxalq və tarixi müqayisələr üçün əsasən siyahıyaalmaların məlumatlarından istifadə olunur.
– nisbət və əmsallar statistika göstəricilərindən və ya aqreqasiya olunmuş məlumatlardan istifadə edilməklə hesablanır və onların əsasında məhsuldarlıq, gəlirlilik, rəqabət aparmaq qabiliyyəti və müxtəlif sahələrin sektorlarının istehsalının səmərəlilik xüsusiyyəti göstəriciləri hesablanır. Bir sıra nisbət və əmsallar mövcuddur ki, onlardan bu və ya digər sahənin sektorlarının iqtisadi əhəmiyyətini qiymətləndirmək üçün istifadə edilir. Onlardan əmək məhsuldarlığını, muzdlu işçilərin əmək haqlarını və əlavə dəyərin bölüşdürülməsini ölçənlər aşağıda göstərilir: Bir saata düşən əmək məhsuldarlığı – “bazar qiymətlərində əlavə dəyər / işlənmiş saatların sayı”;
qiymətlərində əlavə dəyər / məşğul olanların sayı”;
/ fəhlə və qulluqçuların əmək haqları” (siyahı tərkibli işçilərin əmək haqlarına çəkilən xərclər);
qulluqçuların əmək haqları / muzdlu işçi tərəfindən işlənmiş saatların sayı”;
və qulluqçuların əmək haqlarına çəkilən xərclər / bazar qiymətlərində əlavə dəyər”;
/ bazar qiymətlərində əlavə dəyər”; Maliyyə xərclərinin payı (norması) – “maliyyə xərcləri / ümumi gəlir” (istehsaldan); Əlavə dəyərin payı (norması) - “bazar qiymətlərində əlavə dəyər / dəyər ifadəsində istehsalın həcmi”;
508
Gəlirin ümumi normada payı – “ümumi gəlir / bazar qiymətlərində əlavə dəyər”
olunan mütləq xətanın öyrənilən əlamətin həqiqi qiymətinə olan nisbətidir.
– vahid üçün qəbul edilmiş əmtəə-etalonun qiyməti ilə müqayisə edilməklə, ölçülən qiymətdir. Əmtəə-etalon qiyməti kimi, adətən
iqtisadiyyatın müvafiq
sektorunda qiymətin bütün sisteminin formalaşmasında baza hesab olunan əmtəənin qiyməti qəbul edilir (məsələn, istehsal sahəsində 1 ton neftin qiyməti, istehlak sahəsində 1 kq sümüklü mal ətinin qiyməti). Konkret şərtdən və təhlilin vəzifəsindən asılı olaraq, etalon əvəzi istənilən digər əmtəə ola bilər.
NĐSBĐ STATĐSTĐKA GÖSTƏRĐCĐSĐ –
mütləq, orta və ya əvvəllər alınmış nisbi göstəricilərin kəmiyyət münasibətini ifadə edir. Nisbi kəmiyyət bir kəmiyyətin cari və ya hesabat kəmiyyətinin digər kəmiyyətə, adətən bazis və ya bazis kimi götürülən kəmiyyətə (nisbi kəmiyyətin əsası) bölünməsi yolu ilə alınır. Bazis kəmiyyəti vahidə və ya 10, 100, 1000 və s. bölünən rəqəmlərə bərabərləşdirilir, hesaba isə, bölmə münasibəti də (əmsal) ifadə edilməklə, cari kəmiyyət bazis kəmiyyətindən neçə dəfə böyük olmaqla, vahidin hissələri, faiz, promillə əks etdirilir. Həll olunan məsələdən asılı olaraq nisbi statistik göstəricilərin bir neçə tipi fərqləndirilir: - planın
(müqavilənin, layihənin) yerinə yetirilməsi - müqavilənin və s. faktiki (hesabat) həcminə olan nisbəti; - dinamika – vaxta görə həmcins kəmiyyətlərin nisbəti; - müqayisə - müxtəlif məcmuların həmcins kəmiyyətlərinin nisbəti; - quruluş (struktura) – hissələrin və tamın nisbəti; - əlaqələndirmə - tamın iki hissəsinin öz aralarında nisbəti; - intensivlik əmsalı – eyni bir məcmunun iki müxtəlif cinsli əlamətlərinin nisbəti. Đntensivlik əmsalı həmişə konkret ölçü vahidinə malik olur: bir nəfərə manatla, 1 hektara, dənə ilə, 1 m 2
-ə və s. Đntensivlik əmsalı əməyin və maşının məhsuldarlığı, işçiyə və əhalinin hər nəfərinə düşən gəlir, maya dəyəri, gəlirlilik və s. kimi anlayışları ifadə etdiyindən, o keyfiyyət göstəricisi adını almışdır.
- daimi cari fəaliyyət üçün yaranan və ya əldə edilən vəsaitin ilkin xərcləridir; kapitalın artırılması və ya istiqrazın buraxılması üçün təşkilati xərclərdir. Nizamnamə kapitalının maliyyələşdirilməsi üçün bir neçə müxtəlif mənbələr müəyyənləşdirilə bilər: - şəxsi vəsait (“Nizamnamə kapitalında şəxsi vəsaitlərin payı”na bax), - dotasiyalar (“Nizamnamə kapitalında dotasiyaların payı”na bax), - istiqrazlar (“Nizamnamə kapitalında istiqrazların payı”na bax), - digər mənbələr. NĐZAMNAMƏ KAPĐTALINDA DOTASĐ- YALARIN PAYI - dotasiyanı yeni biznesin təşkili üçün kapitalın əsas mənbəyi kimi alan müəssisələrin faizidir. Dotasiyalar, adətən, dövlət sektoru (dövlət idarələri və dövlət idarəetmə orqanları) tərəfindən verilir.
- yeni biznesin təşkili üçün xüsusi vəsaitlərindən əsas kapital mənbəyi kimi istifadə edən müəssisələrin faizidir. Xüsusi vəsaitlərə maliyyə
idarələrində olan
şəxsi istiqrazlar, bazar səviyyəsindən aşağı faizlə xüsusi fərdi şəxslərdə olan şəxsi
istiqrazlar, mülkiyyətçinin və onun ailəsinin nağd pulu daxildir.
RAZLARIN PAYI - istiqrazlardan yeni biznesin təşkili üçün əsas kapital mənbəyi kimi istifadə edən müəssisələrin faizidir. Đstiqrazlar sahibkarlara özəl sektoru (banklar və digər maliyyə idarələri, həmçinin bazar tarifi və ya ondan yüksək tarif üzrə faiz alan fərdi şəxslər) və ya dövlət sektoru (dövlət idarələri və ya dövlət idarəetmə orqanları) tərəfindən verilə bilər.
– 1) statistik vahidlərin məcmusunun bölmələrini müəyyən etməyə imkan verən dəyişkən kəmiyyətlərin xüsusiyyətlərinin (xarakteristikalarının) siyahısıdır; 2) vergi qoyma sisteminin, bütün gömrük qaydalarının və statistik məlumatların əsaslandığı əmtəələrin müfəssəl təsnifatıdır.
– pul nişanlarının, qiymətli kağızların, bank biletlərinin, sikkələrin üzərində göstərilən, rəsmi elan edilmiş dəyərdir.
– 1) əmək haqqının pul vahidi ilə ifadə olunan kəmiyyətidir; 2) hesablaşma cədvəlində və ya digər sənədlərdə müəyyən edilmiş, qeyd olunmuş əmək haqqının pulla ifadə olunmuş həddidir. Bu əməyin
509
ödənilməsinin malların, xidmətlərin qiymətləri ilə və işçinin pul xərcləri ilə əlaqədar olmayan səviyyəsini xarakterizə edir.
– gətirilmiş formalardan struktur formaya keçiddə ekonometrik modellərin struktur formalarının parametrlərində məhdudlaşdırmanın artıq sayıdır.
növ – məlumat bazasında istifadə edilən termindir. Normal görünüşün məqsədi hər cür korreksiya zamanı kompüterin fəaliyyətinin məhdudlaşdırılmamasıdır.
– su obyektlərinə təmizlənmədən ötürülən və nəzarət olunan sudan istifadənin tədqiq olunduğu yerdə və ya məntəqədə suyun keyfiyyət və normasını pozmayan axarlardır.
AXAR SULAR – müvafiq qurğularda təmizlənən, su obyektlərinə tökülməsinə nəzarət olunan, sudan istifadənin tədqiq olunduğu yerdə və ya məntəqədə suyun keyfiyyət normasını pozmayan axarlardır. Belə axar
suların tərkibindəki çirkləndirici maddələr təsdiq edilmiş son dərəcə
(ingiliscə know-how, hərfi mənada “necə bilirəm”) - onu alan şəxsin müəyyən üstünlüklərini və kommersiya xeyrini təmin etmək üçün texniki, iqtisadi, inzibati, maliyyə və digər xarakterli məlumatlar da daxil edilməklə, tam və ya qismən mühafizə sənədinə malik olmayan məxfi biliklərdən, təcrübədən, bacarıqlardan (vərdişlərdən) istifadədir. Nou-hau dedikdə, patentləşdirməmiş gizli sayılan texnoloji biliklər və hər hansı bir məmulatın, elmi tədqiqatın və işləmələrin layihələndirilməsi, hesablamaları, tikintisi və istehsalı üçün zəruri olan metodlar, üsullar və vərdişlər daxil edilməklə, praktiki təcrübələr; materialların, maddələrin, qatışıqların və s. tərkibi və qaydaları; faydalı qazıntıların çıxarılmasının metod və üsulları; xüsusiyyətlər, düsturlar və resepturalar; sənədlər, istehsalın təşkilinin sxemi, dizayn, marketinq, idarəetmə, iqtisadiyyat və maliyyə sahəsində təcrübə; geniş cəmiyyət üçün əlçatmaz olan digər informasiyalar başa düşülür. Nou-hau sahibinin mülkiyyət maraqları, istehsal, ticarət və işgüzar sirləri vətəndaş, ticarət, əmək hüquqları, qeyri- rəqabətlilik haqqında qanunvericilik aktları ilə qorunur. Azərbaycanda sahibkarların (müəlliflərin) məxfi informasiya hüquqlarının təmin olunması “Mülki Məcəllə” ilə qorunur. Nou-haunun kommersiya ötürməsi lisenziya razılaşmalarında, texnologiyanın verilməsi, texniki (investisiya) əməkdaşlıq, mühəndislik xidmətlərinin göstərilməsi haqqında müqavilələrdə nəzərdə tutulur. Statistika, texnologiya üçün tədiyyə balansının qurulması məqsədi ilə nou-haunun verilməsi üzrə beynəlxalq razılaşmaların dəyər göstəricilərini; texnikanın yeni növlərinin nümunələrindən və yaradılan və tətbiq edilən yeniliyin elmi-texniki səviyyəsinin təyin edilməsində yeni məhsulların mənimsənilməsində, həmçinin sənaye müəssisələrinin innovasiya fəaliyyətinin öyrənilməsində nou-haudan istifadəni öyrənir.
– qiymətləndirilən parametrlərdən asılı olmayaraq, seçmə funksiyası kimi hesablanan baş məcmunun naməlum
parametrinin qiymətidir. Qiymətləndirmə bu funksiyanın bir qiymətinin (nöqtəsinin) hesablanması zamanı alınır. Nöqtəli qiymətləndirmənin dəqiqliyinin xarakteristikası üçün
θ naməlum parametrindən mümkün kənarlaşmanın kəmiyyətinin dürüstlüyünü (dəqiqliyini) müəyyən edən qiymətləndirmənin standart xətasından istifadə edilir.
PROQNOZ – göstəricinin proqnozunun vahid qiymət şəklində verilməsidir. Nöqtəli proqnoz əsasında interval proqnozu təyin edilir.
- növbə, sıra – müntəzəm, ardıcıl siyahı, növbələnmədir. Đki növ növbə mövcuddur: paylanmış və əlaqəli.
EHTĐMALI – mövcud yaş intervalının əvvəlinə yaşamışlardan həmin intervalın sonunadək yaşaya biləcək insanların sayını əks etdirən ölüm cədvəlinin göstəricisidir. Yaşama
ehtimalı bərabərdir: p x = 1 - q x , burada mövcud yaş intervalında p
- yaşama ehtimalı, q x - ölüm ehtimalıdır.
(lat. nucleus – özək) – uşaqlı, yaxud uşaqsız ər-arvad cütlüyündən, yaxud nikahda olmayan öz uşaqları ilə valideynlərin birindən ibarət ailədir. Ər-arvadın bütün nəsli daxil olan bioloji ailədən fərqli olaraq, adətən, ər- arvad və yalnız müşahidə anına (siyahıyaalma, yaxud müşahidə anına) valideynləri ilə birlikdə yaşayan onların uşaqları nuklear ailə hesab olunur; məsələn, ana və onun uşağı nuklear ailə yaradır, nəvə ilə nənə isə yox. Qohum olan və 510
birgə yaşayan bir neçə nuklear ailə mürəkkəb ailə yarada bilər. “Nuklear ailə”
anlayışı bir
sıra ailə
tipologiyalarının əsasında durur. Tarixi inkişafın gedişində ailənin transformasiyası öyrənilən zaman vacibdir. Nikaha daxil olmaqla bağlı böyük uşaqların ailədən erkən ayrılması meyli və əhalidə nuklear ailə
payının artması
ailənin nuklerizasiyası adlanır. Nuklear ailə həmişə kiçik ailə olmur.
– hüquqi şəxsin olduğu yerdən kənarda yerləşən və hüquqi şəxsin mənafelərini təmsil və müdafiə edən ayrıca bölmədir. Nümayəndəliklər hüquqi şəxs
deyildirlər və hüquqi şəxsin təsdiq etdiyi əsasnamələr üzrə fəaliyyət göstərirlər. Nümayəndəliklərin rəhbərləri hüquqi
şəxs tərəfindən təyin edilir və onun etibarnaməsi əsasında fəaliyyət göstərir.
(tikin-
nəzərdə tutulmuş hazır nümunəvi layihə həllərinin və bütöv
nümunəvi layihələr fondunun yaradılmasından ibarət olan layihələndirmənin bir istiqamətidir. Nümunəvi layihələndirmə obyektlərin layihələrində təkmilləşdirilmiş detalların, bəndlərin, aşırımların, nümunəvi həllərin, seksiyaların, blokların və s. işlənməsi və istifadəsi əsasında qurulur. Layihələndirmə və tikintidə davamiyyətin, əmək məsrəfinin, dəyərin azalmasına və keyfiyyətin yüksəlməsinə təsir göstərir. Nümunəvi layihələndirmənin tətbiqi müəssisələrin, binaların və
tikililərin bir
mərhələdə həyata keçirilməsinə imkan verir.
– ölüm cədvəlləri sistemidir, onların hər biri oxşar nəslin kəsilməsi ardıcıllığı olan əhali üçün yaşlaşdıqca ölüm intensivliyinin dəyişməsini əks etdirir. Nümunəvi ölüm cədvəllərinin hər hansı sisteminə daxil olan ölüm cədvəlləri bir sıra parametrlərlə fərqlənə bilər, onların sırasına, bir qayda olaraq, gözlənilən ömür uzunluğu daxildir. Ömür uzunluğu kəmiyyəti üzrə nizamlanmış nümunəvi ölüm cədvəllərinin sırasına (nümunəvi ölüm
cədvəlləri ailəsi)
nəslin kəsilməsi ardıcıllığının təkamül modeli kimi baxıla bilər (“Ölüm”ə bax). Nümunəvi ölüm cədvəlləri sisteminə daxil olan cədvəllərin regional ailəsi ölkənin müəyyən qrupunun ölüm xüsusiyyətlərini əks etdirir. Bir çox hallarda nümunəvi ölüm cədvəlləri hər cins üçün ayrıca qurulur. Bəzi hallarda cüt cədvəllər sistemi tərtib olunur, hər “kişi” cədvəlinə bir “qadın” cədvəli uyğun gəlir. Nəzərdə tutulur ki, belə cütlük sistemi kişi və qadın ölümündə ən tipik nisbəti əks etdirir. Nümunəvi ölüm cədvəlləri adi ölüm cədvəlləri dəstinin məlumatlarının statistik emalı əsasında qurulur. Bu zaman qruplaşdırma, korrelyasiya, amillərin təhlili, ekstrapolyasiya, interpolyasiya və s. metodları tətbiq olunur. Nümunəvi ölüm cədvəllərindən demoqrafiyada, birincisi - ölənlərin natamam, yaxud çox dəqiq olmayan uçotun aparıldığı ölkələrdə yaş ölüm səviyyəsini və gözlənilən ömür uzunluğunu qiymətləndirmək üçün, ikincisi - demoqrafik
- ölümün demoqrafik təhlilində istifadə olunur. Nümunəvi ölüm cədvəllərinin qurulmasına ilk dəfə 1944-cü ildə A.Koull təşəbbüs göstərmişdir. O, ölüm səviyyəsinin indikatoru kimi, 10 yaşda (e 10 ) gözlənilən ömür uzunluğunu götürmüşdü. Ölüm ehtimalı hər yaş üçün xətti reqressiya metodu ilə müəyyən edilirdi. 1955-ci ildə BMT ekspertləri 158 müxtəlif ölüm cədvəllərinin statistik işlənməsi yolu ilə 40 cədvəldən ibarət nümunəvi ölüm cədvəllərinin seriyasını qurmuşlar. Bu cədvəllər 18-75 yaşadək gözlənilən ömür uzunluğunun artması və ölüm səviyyəsi üzrə nizamlanmışdı. Nümunəvi ölüm cədvəllərinin əsasına yaxın yaşlar üçün ölüm ehtimallarının parabolik reqressiyası qoyulmuşdu. Baxmayaraq ki, bu cədvəllər 50-ci illərin ortalarına hesablanmışdı, onlar müasir demoqrafik tədqiqatlarda tətbiq olunur.
511
-O-
Oferent ....................................................... 512 Oferta ......................................................... 512 Ofis ............................................................. 512 Ofşor bank .................................................. 512 Oxşar istehsallı yerli vahidlər .................... 512 Oxşar sahələr .............................................. 512 Oxunma ...................................................... 512 10-14 yaşlı təhsil alan yetim və valideynləri olan uşaqların nisbəti ................................. 512 15 yaşadək işləyən uşaqların sayı .............. 512 15-24 yaşlarında ĐĐV-ə yoluxmuş hamilə qadınların payı............................................ 512 15-24 yaşlarında savadlı qadın və kişilərin nisbəti ......................................................... 512 15-24 yaşlı gənclər arasında işsizlərın sayı 512 15-24 yaşlılar arasinda savadlıların sayı .... 513 Onlar qrupu ................................................ 513 Operand ...................................................... 513 Operativ hesabat ......................................... 513
Operativ yaddaş və ya əməli yaddaş .......... 513 Operator ..................................................... 513 Opsion ........................................................ 513 Orta adambaşına istehlak ........................... 513 Orta elastiklik əmsalı ................................. 514 Orta əhali ................................................... 514 Orta əmək haqqı ......................................... 514 Orta günlük istehsal indeksi....................... 514 Orta ixtisas təhsil müəssisələrinin növləri 515 Orta ixtisas təhsilinin təhsil müəssisələri ... 515 Orta illik əhali ............................................ 515 Orta illik istehsal gücü ............................... 515 Orta kəmiyyət ............................................ 515 Orta qiymət ................................................ 516 Orta qiymət indeksi .................................... 516 Orta seçmə xəta .......................................... 516 Orta təhsilin dövlət təhsil standartı ............ 516 Orta yaş ...................................................... 516 Ovçuluq təsərrüfatları ................................ 516 Yüklə 17,41 Mb. Dostları ilə paylaş:
|