FYUÇER
- əmtəə və fond birjalarında həyata
keçirilən təcili sazişlərdir. Sazişlərin bağlandığı
anda xammalın, qızılın, valyutanın, maliyyə və
kredit alətlərinin qeydə alınmış qiymətlərlə alış-
verişidir. Əməliyyatlar müəyyən vaxt intervalında
həyata
keçirilir.
Maliyyə
bazarlarının
beynəlmiləlləşdirilməsi ilə əlaqədar, keçən əsrin
80-ci
illərində
fyuçer
bazarlarının
beynəlmiləlləşdirilməsi və sürətləndirilməsinə
başlanmışdır. Bir sıra birjalar birgə ticarət
sisteminin tətbiqi haqqında müqavilə bağlamışlar
(Çikaqo-Sinqapur, Amsterdam-Monreal və digər).
FYUÇER BAZARI
– fyuçer müqavilələrinin
bağlanması səbəbi üzrə iqtisadi münasibətlərdir.
Fyuçer bazarı – yalnız birja bazarıdır. Dəyərlər
riskinin real bazara (nağd, fiziki) münasibətində
sığorta funksiyasını yerinə yetirir.
FYUÇER MÜQAVĐLƏSĐ
– gələcəkdə saziş
bağlanarkən
tərəflərin
müəyyən
etdikləri
qiymətlərdə, birja aktivinin alış-verişi haqqında
vaxtın verilən anına standart birja müqaviləsidir.
228
-G-
Gecikmə ..................................................... 228
Gender ........................................................ 229
Gender qaydaları faktoru ........................... 229
Generativ ölüm ........................................... 229
Geologiya və yeraltı kəşfiyyat, geodeziya və
hidrometeoroloji sahələrdə xidmətlərin
göstərilməsi ................................................ 229
Geoloji kəşfiyyat işləri ............................... 229
Geoloji-kəşfiyyat işləri statistikası ............. 229
Geonomenklatura ....................................... 230
Geriyə idxal ................................................ 230
Geriyə ixrac etmə ....................................... 230
Getmə vərəqəsinə qoşulan statistik uçot
talonu .......................................................... 230
Gələn .......................................................... 230
Gəlir və istehlakın təbəqələşməsinin desil
əmsalları ..................................................... 230
Gəlirin kəsiri .............................................. 230
Gəlirlər ....................................................... 230
Gəlirlər (gəlirlər və xərclər hesabında) ...... 231
Gəlirlər əmsalı ............................................ 231
Gəlirlərə vergilər ........................................ 231
Gəlirlərə, sərvətə və sairə cari vergilər ...... 231
Gəlirlərin ilkin bölüşdürülməsi hesabı ....... 231
Gəlirlərin indeksləşdirilməsi ...................... 231
Gəlirlərin natura şəklində təkrar
bölüşdürülməsi hesabı ................................ 232
Gəlirlərin təkrar bölüşdürülməsi hesabı ..... 232
Gəlirlərin təmərküzləşmə indeksi .............. 232
Gəlmə vərəqəsinə qoşulan statistik uçot
talonu .......................................................... 232
Gəmi ........................................................... 232
Gəmi bortu boyunca franko ....................... 232
Gəmidən göndəriş ...................................... 232
Gəmilərin fraxti .......................................... 233
Gəminin yan aldığı körpüdən göndəriş ...... 233
Gəminin yükdaşima qabiliyyətindən istifadə
əmsalı ......................................................... 233
Gənc əhali .................................................. 233
Giriş baza məlumatları ............................... 233
Giriş nöqtəsi ............................................... 233
Giriş-çixiş qurğusu ..................................... 233
Girov .......................................................... 233
Girovla borc ............................................... 234
“Gizli (kölgə) iqtisadiyyat” ........................ 234
Gizli cinayətkarlıq ...................................... 234
Gömrük anbarı ........................................... 234
Gömrük bəyanetməsi ................................. 234
Gömrük bildirişi ......................................... 235
Gömrük birliyi ........................................... 235
Gömrük brokeri ......................................... 235
Gömrük ekspertizası .................................. 235
Gömrük ərazisi ........................................... 235
Gömrük nəzarəti ........................................ 235
Gömrük rejimi ........................................... 235
Gömrük rəsmiləşdirməsi ............................ 236
Gömrük sərhədi ......................................... 236
Gömrük statistikası .................................... 236
Gömrük statistikası üzrə konfidensial
məlumat ..................................................... 236
Gömrük statistikası üzrə nəşrlər ................ 237
Gömrük tarifi ............................................. 237
Gömrük tranziti .......................................... 237
Gömrük yük bəyannaməsi ......................... 237
Gömrükxana ərazisindən kənarda malların
emalı .......................................................... 237
Gömrüyün təyinatı ..................................... 238
Göndərilmiş (yüklənmiş) məhsulların
həcmi .......................................................... 238
Göndərmə (malın) ölkəsi ........................... 238
Göndərmə (malların) ................................. 238
Göndərmə ayı ............................................. 238
Göndərmə kateqoriyası .............................. 238
Göstərici (işarə) ......................................... 238
Göstəricilər ................................................ 238
Gözləmə müddəti ....................................... 238
Gözlənilməyən nəticələr ............................ 238
Güclərin (istehsal obyektlərinin) istifadəyə
verilməsi .................................................... 238
Gücün və enerjinin ölçü vahidi .................. 239
Gündəlik gəlirləri alıcılıq qabiliyyəti
paritetinə (AQP) görə çevrilmiş 1 dollardan
az olan əhalinin xüsusi çəkisi .................... 239
Gündəlik müşahidə metodu ....................... 239
Gündəlik tələbat malları mağazası ............. 240
Gündüz stasionarları .................................. 240
Güzəştli kredit ............................................ 240
229
GECĐKMƏ ((LAQ - ingiliscə gecikmədir),
MÜVƏQQƏTĐ LAQ, GECĐKMƏ LAQI)
–
arqument dəyişməsinin nəticə göstəricisinin
dəyişməsinə səbəb olan vaxtdır. Gecikmə zamanı,
dəyişən X-in dəyişən Y-ə təsiri dərhal baş vermir,
hər hansı vaxta gecikmə ilə baş verir. Məsələn,
iqtisadiyyatda hər hansı məsələnin baş verdiyi
vaxtdan etibarən qərarın qəbul edilməsi anınadək
vaxt laq hesab edilir.
GENDER
–
fərdlərin
sosial
cinsləridir,
cəmiyyətin mədəni və sosial inkişafı ilə verilmiş
şəxsiyyət və rolların xüsusiyyətlərinin dəstidir ki,
bununla da kişilərin və qadınların əxlaqı, onlar
arasında münasibətlər və kişilərə və qadınlara,
oğlanlara
və
qızlara
münasibətlər
müəyyənləşdirilir. Son nəticədə bunlar həyat
fəaliyyətinin bütün sferalarında cinslər arasında
hakimiyyətin
və
resursların
bölüşdürülməsi
göstəricisi
hesab
edilir.
Resursların
bölüşdürülməsinin gender təhlili vaxt, gəlir,
əmlak, ictimai nemətlərin, torpağın, istehsal
resurslarının, siyasi qərarların əldə olunması kimi
resurslara əsaslanır.
Gender qeyri-bərabərliyi çox çətin keçilən
problemlərdən
biridir.
Gender
qeyri-
bərabərliyinin səbəbləri və səviyyəsi üç əsas
faktorla izah edilir:
1) Cəmiyyətin inkişaf faktoru ilə (sosial-iqtisadi,
demoqrafik, texnoloji);
2) Gender qaydaları faktoru ilə (ayrı-seçkilik
faktoru);
3) Əxlaq (davranış) faktoru ilə.
Göstərilənlər arasında ən güclü faktor ayrı-
seçkilik faktoru (və ya gender qaydaları faktoru)
hesab edilir.
Gender qaydaları – bu, siyasi institutların və
siyasi mədəniyyətlərin, gender məsələlərinə
cəmiyyətin
münasibətinin
sosial
normalar
sistemidir. Əksər cəmiyyətlərdə gender qaydası
patriarxat hesab edilir ki, burada da kişi
hakimiyyəti güclü olur.
GENDER QAYDALARI FAKTORU
-
hüquq bərabərliyinin pozulması faktoru ilə gender
yüksək ölüm faizi mövcud cəmiyyətdə müəyyən
edilmiş
gender
qaydalarının
patriarxatlığın
səviyyəsi ilə tapılır. Gender yüksək ölüm faizi kişi
və qadınların müxtəlif yaş qruplarında müxtəlif
formada üzə çıxır. Körpə, uşaq və yeniyetmə
yaşlarında
hüquq
bərabərliyinin
pozulması
praktikası qızlar üçün daha geniş yayılmışdır. Bu,
qızlarda immunizasiyanın aşağı olması, inkişaf
etməkdə olan ölkələrdə qızlar üçün pis qulluğun
və
qidanın
yayılması
və
oğlan
uşağının
doğulmasına üstünlüyün verilməsi ilə bağlıdır.
GENERATĐV
ÖLÜM
–
uşaq
doğma
funksiyasının
həyata
keçirilməsi
ilə
bağlı
qadınların ölümüdür. Səbəbləri – abortun,
hamiləliyin, doğuşun və doğuşdan sonrakı dövrün
fəsadları (qanaxma, toksikozlar, sepsis, doğum
zədəsi və s.), həmçinin hamiləliklə və doğuşla
bağlı olmayan, lakin onların gedişini ağırlaşdıran
xəstəliklər.
Generativ
ölümün
intensivlik
göstəricisi (əmsalı) 100 min diri doğulmuş
uşaqlara hesablanır.
GEOLOGĐYA VƏ YERALTI KƏŞFĐY-
YAT, GEODEZĐYA VƏ HĐDROMETEO-
ROLOJĐ SAHƏLƏRDƏ XĐDMƏTLƏRĐN
GÖSTƏRĐLMƏSĐ (BURAXILIŞI)
– yeraltı
geoloji kəşfiyyat, yer səthinin çəkilişi və yer
qabığının dərindən öyrənilməsi ilə; neft, qaz və
digər faydalı qazıntıların və yeraltı suların axtarışı
və kəşfiyyatı ilə; hidrometeoroloji xidmət
tərəfindən göstərilən xidmətlə; qızılaxtaran və
faydalı qazıntıların kəşfiyyatı və hasilatı üzrə
digər ayrı-ayrı şəxslərin fəaliyyəti ilə bağlı olan
işlərin dəyəridir.
GEOLOJĐ KƏŞFĐYYAT ĐŞLƏRĐ
– yer
altında
olan
faydalı
qazıntı
ehtiyatlarının
vəziyyətinin öyrənilməsi üzrə həyata keçirilən
tədbirlər
kompleksidir.
Geoloji
kəşfiyyat
prosesləri və qiymət xarakteristikaları da daxil
olmaqla, geoloji kəşfiyyat işləri onun cari
vəziyyəti üzrə fəaliyyətini xarakterizə edir və bu
işlərlə məşğul olan təşkilatların material, əmək və
maliyyə ehtiyatlarını nəzərə alır.
Statistikada
geoloji
kəşfiyyat
işləri
ixtisaslaşdırılmış
göstəricilər
sistemi
üzrə
öyrənilir (“Geoloji kəşfiyyat işləri statistikası”na
bax).
GEOLOJĐ-KƏŞFĐYYAT ĐŞLƏRĐ STA-
TĐSTĐKASI
– faydalı qazıntıların ölçüsünü,
keyfiyyətini və yerləşməsini; geoloji-kəşfiyyat
işləri nəticəsində faydalı qazıntı ehtiyatının
artması üzrə planların yerinə yetirilməsinin
gedişini;
geoloji-kəşfiyyat
müəssisələrinin
xərclərinin miqdarı və xarakterini; onların
fəaliyyəti nəticəsində əldə edilmiş iqtisadi
səmərəliliyi əks etdirən mineral ehtiyatların
vəziyyəti və istifadəsinin statistika bölməsidir.
Geoloji-kəşfiyyat işləri statistikasına daxildir:
faydalı qazıntılar ehtiyatı; dəyər və natura
ifadəsində yerinə yetirilmiş işlərin həcmi; geoloji-
kəşfiyyat təşkilatının texniki-iqtisadi göstəriciləri.
Statistika təcrübəsində geoloji-kəşfiyyat işi üzrə
aşağıdakı təsnifatlardan istifadə edilir: 1) məqsədli
təyinat üzrə - ehtiyatların artması, digər geoloji
məsələlər; 2) maliyyələşmə mənbələri üzrə -
230
dövlət büdcəsinin əməliyyat vəsaitləri, kapital
qoyuluşu, mədənçıxarma müəssisələrinin əsas
(istismar)
fəaliyyəti,
digər
mənbələr;
3)
istiqamətlər üzrə – işin mərhələsi (regional geoloji
plana (şəklini çəkmə) alma və geofiziki işlər,
faydalı qazıntı yataqlarının axtarılması, ilkin və
hərtərəfli kəşfiyyat, ayrılmış dağ sərhədləri
daxilində istismar edilən yatağın kəşfiyyatı,
istismar kəşfiyyatı); 4) iş və xərc strukturunda; 5)
işin istehsal üsulları üzrə – təsərrüfat, ya da podrat
üsulları.
GEONOMENKLATURA (GEONOM)
– AĐ
(Avropa
Đttifaqı)
ölkələrinin
xarici
ticarət
statistikası üçün və AĐ-yə üzv ölkələr arasında
ticarət üçün nomenklaturadır.
GERĐYƏ ĐDXAL
– 1) ölkənin xaricdə emala
məruz qalmamış əmtəələrinin alınması və
gətirilməsidir; 2) əvvəllər müvəqqəti olaraq ixrac
edilmiş əmtəələrin geriyə idxalıdır.
GERĐYƏ ĐXRAC ETMƏ
– 1) başqa xarici
ölkədən gətirilmiş malın heç bir emala məruz
qalmadan yenidən həmin ölkəyə ixrac edilməsi,
yəni ölkədən kənara göndərilməsidir; 2) əvvəllər
müvəqqəti olaraq idxal olunmuş əmtəələrin geriyə
ixracıdır.
GETMƏ
VƏRƏQƏSĐNƏ
QOŞULAN
STATĐSTĐK
UÇOT
TALONU
–
miqrasiyanın cari uçotunun ilkin sənədlərindən
biridir. Gəlmə vərəqəsinə qoşulan statistik uçot
talonuna analoji qaydada tərtib edilir və istifadə
olunur.
Onda
miqrasiya
edənlərin
analoji
xarakteristikaları var; bu talonda hara və nə vaxt
getdiyi, tərk edilən ərazidə neçənci ildən yaşadığı
haqda məlumatlar da olur.
GƏLƏN (TURĐST)
– bu ifadə (daxili və ya
beynəlxalq) turistlərə və birgünlük gələnlərə aid
edilir.
“Gələn” ifadəsi aşağıdakı kimi izah olunur: 12
ardıcıl aydan az müddətdə olmaq şərti ilə,
yaşadığı yerdən fərqli yerə səyahət edən və əsas
məqsədi getdiyi yerdə hər hansı bir ödənişli
fəaliyyətlə məşğul olmayan istənilən şəxsdir”.
Gələnləri digər səfər edənlərdən fərqləndirmək
üçün aşağıdakı üç əsas meyar kifayət edir:
- səfərin öz yaşadığı yerdən fərqli olması;
- səfərin müddətinin 12 ardıcıl aydan az olması;
- səfərdə əsas məqsədin, getdiyi yerdə hər hansı
bir növ gəlir (qazanc) əldə etmək olmaması.
GƏLĐR VƏ ĐSTEHLAKIN TƏBƏQƏLƏŞ-
MƏSĐNĐN
DESĐL
ƏMSALLARI
–
məcmunun ondan bir hissəsi əhalinin pul
gəlirlərinin və xərclərinin adambaşına səviyyəsi
üzrə bölünməsi sırasının müxtəlif sonluğunda
yerləşən, müvafiq göstəricilərin aşağı və yuxarı
səviyyələrinin nisbəti kimi hesablanır.
GƏLĐRĐN KƏSĐRĐ
– yaşayış minimumunun
səviyyəsinədək gəlirlərin yüksəldilməsi üçün
zəruri olan vəsaitin məbləğidir; əhalinin sayı və
orta
adambaşına
düşən
gəlirləri
yaşayış
minimumundan aşağı olan əhalinin gəlirlərinin
miqdarı
haqqında
məlumatlar
əsasında
müəyyənləşdirilir. Yoxsul ailələrin sayına aid
edilənlərin gəlirlərinin kəsiri özündə hər bir
yoxsul
ailənin
gəlirlərinin
yoxsulluğun
səviyyəsinin
müəyyən
həddinə
qədər
yüksəldilməsi üçün zəruri olan vəsaitin məbləğini
əks etdirir.
GƏLĐRLƏR
– (I) - gəlirlər kateqoriyası
rezident
və
qeyri-rezidentlər
arasındakı
əməliyyatların iki növünü əhatə edir: 1) qeyri-
rezident işçilərin əməyinin ödənilməsi ilə əlaqədar
olan əməliyyatlar; 2) xarici aktivlər və ya
öhdəliklər üzrə investisiya gəlirlərinin alınması və
ya ödənilməsi ilə əlaqədar olan əməliyyatlar.
Đkinci növ əməliyyatlara gəlirlərin birbaşa, portfel
və digər investisiyalarla daxil olması və
ödənilməsi, həmçinin ehtiyat aktivləri üzrə
vəsaitlərin daxil olması aid edilir.
Gəlir
anlayışı
aşağıdakılara
tətbiq
edilir:
bütövlükdə dövlətə (milli gəlir), müəssisəyə,
firmaya (ümumi gəlir, müəssisənin xalis gəliri),
ayrı-ayrı şəxslərə (əhalinin gəlirləri, şəxsi gəlir).
Müəssisənin ümumi gəlirinə hasilat, malların,
xidmətin və görülmüş işlərin satışından daxil olan
pullar, əmlak qiymətlilərinin satışından daxil olan
pullar, pulların kreditə verilməsindən alınan
faizlər və digər maddi daxilolmalar aid edilir.
Dövlət gəlirini əsasən dövlət xəzinəsinə daxil
olan vergilər, ödəmələr, ayırmalar, renta, rüsumlar
təşkil edir. Vətəndaşların gəliri əmək haqqı,
pensiya,
təqaüd,
divident,
ev
təsərrüfatı
məhsullarının satışı hesabına formalaşır. Tez-tez
xalis gəlir ifadəsi işlənir. Bu, ümumi gəlirlə
material rüsumları məsrəfləri arasındakı fərqdir.
(II) - gəlirlərə aşağıdakı maddələr daxil edilir:
1. Xalis dövriyyə;
2. Hazır məhsul və başa çatmamış istehsal;
3. Müəssisənin öz ehtiyatları üçün yerinə yetirdiyi
iş;
4. Đstehsaldan digər gəlirlər;
5. Müəssisələrin birləşməsindən daxil olan
hissəsini ayırmaqla, kapitalda iştirakdan gəlirlər;
6. Müəssisələrin birləşməsindən daxil olan
hissəsini ayırmaqla, əsas fondların bir hissəsini
231
təşkil edən digər investisiya və ssudalardan olan
gəlirlər;
7. Müəssisələrin birləşməsindən daxil olan
hissəsini ayırmaqla, digər alınmalı olan faiz və
buna oxşar gəlirlər;
8. Vergiləri çıxmaqla, tipik fəaliyyətdən olan
mənfəət və ya zərərlər;
9. Gözlənilməyən gəlirlər;
10. Maliyyə ili ərzindəki mənfəət və ya zərərlər.
GƏLĐRLƏR (GƏLĐRLƏR VƏ XƏRCLƏR
HESABINDA)
– alınmış və ya alınacaq məbləğ
və ya dəyərlərdir. Onun tərkibinə daxildir:
- şirkətin göndərdiyi əmtəələrə və ya yerinə
yetirdiyi iş və xidmətlərə görə, həmçinin şirkət
(müəssisə) tərəfindən göstərilən imkanlara görə
kompensasiyalar şəklində məbləğ və ya dəyərlər;
- üçüncü şəxs tərəfindən mövcud olan hüquqi
öhdəliklərə görə məbləğ və ya dəyərlər;
- yaxud istisna hallarda birinci iki hallara aid
olmayan digər səbəblərdən məbləğ və ya dəyərlər.
Đlin nəticələrini müəyyənləşdirərkən həmçinin
gəlirlərə daxil edilir:
- il ərzində ehtiyatlara aid edilən məhsulların
həcmi;
- əsas kapital şəklində saxlanılan məhsullar;
-
amortizasiya
ayırmalarından
və
digər
mənbələrdən alınmış məbləğlər;
- aktivlərin satışından alınmış məbləğlər
- aktivlərin hərəkəti ilə bağlı gəlir və xərclər.
GƏLĐRLƏR ƏMSALI
– yuxarı və aşağı desil
sərhədlərində – gəlirlərin (istehlak) - əlamətlərin
orta qiymətinin nisbətidir. Gəlirlərin (istehlakın)
səviyyəsi arasında nisbət kimi sosial təbəqələşmə
dərəcəsinin qiymətləndirilməsində istifadə olunur:
10% əhalinin ən yüksək gəlirli təbəqəsi və 10%
əhalinin ən aşağı gəlirli təbəqəsi.
GƏLĐRLƏRƏ VERGĐLƏR
– MHS-nin gəlir,
mənfəət və qiymətlərin dəyişməsi nəticəsində
kapitalın dəyərinin artmasına görə vergiləri
birləşdirən kateqoriyadır. Ona ayrı-ayrı şəxslər, ev
təsərrüfatları və ya şirkətlər cəlb edilirlər.
Azərbaycan Respublikasında gəlir vergisi ölkə
vətəndaşlarından, xarici ölkə vətəndaşlarından,
habelə vətəndaşlığı olmayan şəxslərdən tutulur.
GƏLĐRLƏRƏ, SƏRVƏTƏ VƏ SAĐRƏ
CARĐ VERGĐLƏR
- əsas etibarilə ev
təsərrüfatları və korporasiyaların gəlirlərindən
yığılmış vergilərdən ibarətdir. Onlar özlərində
gəlirlərdən olan ödəmələri əks etdirir və gəlirlərin
təkrar bölüşdürülməsi hesabında ev təsərrüfatları
və korporasiyalar sektoru üçün istifadədə qeyd
olunur. Bu vergilər həmçinin qeyri-rezidentlər,
dövlət
vahidləri
və
ya
qeyri-kommersiya
təşkilatları tərəfindən də ödənilə bilər.
GƏLĐRLƏRĐN ĐLKĐN BÖLÜŞDÜRÜL-
MƏSĐ HESABI
– istehsal prosesində iştirakları
nəticəsində
iqtisadiyyatın
bölmələri
və
institusional vahidlərin əldə etdikləri gəlirlərin
müəyyən edilməsi üçün tərtib olunan, MHS-nin
hesabıdır.
Đlkin gəlirlər istehsalda yaranan əlavə
dəyərdən, həmçinin rezidentlərin “ Qalan dünya”
ilə münasibətlərinin nəticəsindən formalaşdırılır.
Gəlirlərin
ilkin
bölüşdürülməsi
hesabı
iki
hesabdan
ibarətdir:
gəlirlərin
yaranması
hesabından və ilkin gəlirlərin bölüşdürülməsi
hesabından.
Gəlirlərin
yaranma
hesabında
ehtiyatlarda ümumi əlavə dəyər, istifadədə isə -
rezident və qeyri-rezidentlərin ilkin gəlirləri
göstərilir.
Đlkin
gəlirlərin
bölüşdürülməsi
hesabında ehtiyatlarda rezidentlərin ilkin gəlirləri,
muzdlu işçilərin əmək haqları, istehsala və idxala
vergilər, mənfəət və qarışıq gəlirlər: mülkiyyətdən
gəlirlər (faizlər, dividentlər, renta), həmçinin
“Qalan dünya”dan alınan gəlirlər əks olunur.
Beləliklə,
ilkin
gəlirlərin
bölüşdürülməsi
hesabının köməyi ilə, iqtisadiyyat üzrə bütövlükdə
ÜDM-in kateqoriyalarından ümumi milli gəlirin
(ÜMG) kateqoriyalarına keçid baş verir və burada
rezidentlərin ilkin gəlirləri və “Qalan dünya”dan
ilkin
gəlirlərin
saldosu
iqtisadiyyat
üzrə
ümumilikdə cəmlənir.
Dostları ilə paylaş: |