— Kelishiklar qaysi so‘z turkumiga qo'shiladi?
— Kelishik qo'shim chalari qanday vazifa bajaradi? Misollar
bilan tushuntiring.
O'quvchilar aytgan bitta gap xattaxtaga yozdiriladi va tahlil qilinadi.
Masalan:
Bilim davlatdan qimmat. (Maqol)
Davlatdan -
ot, chiqish kelishigi qo'shimchasini olgan,
-dan
qo'shimchasi otni qimmat so'ziga bog'lagan. O'quvchilar javobi
umumlashtiriladi.
Shundan so'ng oldindan xattaxtaga yozib qo'yilgan
darslikdagi
mashq ustida ishlanadi:
— O'qing. Tagiga chizilgan so'z qaysi turkumga kiradi? Shu
so'z qaysi shaxsni bildiradi? Bizni olmoshi qaysi qo'shimcha bilan
qo'llangan? Bu qo'shimcha biz olmoshini qaysi so'zga bog'lagan?
Ularni birlikda yozing:
Bizni olib bordilar.
Kelishik qo'shimchasini va
bog'lanishini tegishlicha belgilang. Kelishik nomini qisqartirib tepasiga
yozing.
— Ikkinchi gapni o'qing. Olmoshning qaysi kelishik qo'shimchasini
olganini ayting. Qaratqich kelishigi otni qaysi so'zga bog'lagan? Ularni
birikma tarzida yozing:
Bizning ko'z o ‘ngimizda.
Qo'shimchani va
so'zlaming bog'lanishini belgilang.
Qolgan gapiar ustida ham shu taxlitda ishlanadi. Xattaxtaning bir
tomonida quyidagi birikmalar yuzaga keladi:
Bizni olib bordilar.
Bizning ko'z o'ngimizda.
Bizga gapirib berdi va boshq.
O'quvchilar javobi yana suhbat yo'li bilan umumlashtiriladi:
— Kishilik olmoshlari qaysi qo'shimchalami oladi?
— Qaysi kelishik qo'shimchalari olmoshga qo'shilib keladi?
— Bu qo'shimchalar olmoshlarni qaysi so'zlarga bog'laydi?
(boshqa so'zlarga)
— Kelishik qo'shimchasini olgan
bizning, bizni, bizga, bizda, biz
dan
kabilar qaysi so'roqlarga javob bo'lyapti? Ular gapda qaysi bo'lak
bo'ladi? (2-darajali bo'lak)
— Biz olmoshiga so'roq bering, u qaysi kelishikda?
Gapda qaysi
bo'lak bo'lib kelyapti? (Ega)
O'quvchilar javobi aniqlashtiriladi va umumlashtiriladi:
— Kishilik olmoshlari ham kelishik qo'shimchalarini oladi. Kelishik
qo'shimchalarini olganda olmoshlar turlanadi. Tushum, qaratqich,
jo'nalish, o'rin-payt, chiqish kelishigidagi olmoshlar gapda 2-darajali
bo'lak bo'lib keladi. Bosh kelishikda esa ega vazifasini bajaradi:
Biz
mehnatni sevamiz.
Kishilik olmoshlarining kelishiklar bilan turlanishi haqidagi tushun
cha mashqlar yordamida mustahkamlanadi. Bunda kishilik olmosh
larining qaysi kelishikda ekanligini aniqlash, ularni o'zi bog'langan
so'z bilan birikma tarzida ko'chirish, shaxs-sonini topish,
chiziqchalar
o'rniga topshiriqqa mos olmoshlarni qo'yish, ot o'rnida qo'llangan
olmoshlarni aniqlash, ijodiy matnlar tuzish kabi topshiriqli mashqlar
bajartiriladi.
Keyingi darslarda o'quvchilaming kishilik olmoshlarining kelishik
lar bilan turlanishi paytidagi imlosini o'zlashtirishlariga, ijodiy yozma
ishlar uyushtirishga va ularda kishilik olmoshlaridan to'g'ri foydalanib,
nutqda uslubiy jihatdan to'g'ri qo'llashlariga, shuningdek,
nutqda
kishilik olmoshlaridan o'rinsiz va tinimsiz foydalanishlarini bartaraf
etishga ahamiyat qaratiladi. Kishilik olmoshlarini o'rinsiz ko'p ish-
latishlarini bartaraf etish uchun o'quvchilaming ijodiy yozma ishlari:
bayon va insholari o'qib berilib, tahlil qilinadi.
O'quvchilar nutqida kishilik olmoshlarini
man, san
tarzida sheva
ta’siriga berilib talaffuz qilish holatlari uchraydi. Kishilik olmoshlariga
ajratilgan darslarning yana bir vazifasi
shu kabi kamchiliklami ham
yo'qotishdir.
O'quvchilarni kishilik olmoshlaridan nutqda to'g'ri foydalanishga
o'rgatish nutqiy g'alizlikni, talaffuzdagi yoqimsizlikni bartaraf etadi.
Savol va topshiriqlar
Dostları ilə paylaş: