Laboratoriya ish -2 Mavzu: O’tkazgichning qarshiligini o’zgarmas tok ko’prigi yordamida aniqlash Ishdan maqsad

3-rasm 4-rasm 
Bu sxemaning (3-rasm) bir dioganaliga tok manbai, ikkinchi dioganaliga esa 
sezgir galvanometr ulanadi. Galvanometr ulangan xuddi shu dioganal ko’prik 
vazifasini bajaradi. Bu sxema yordamida bajariluvchi barcha o’lchashlar 
galvanometrda tok kuchi qiymatining nolga teng bo’lishiga asoslangan. 3-
rasmda tasvirlangan elektr zanjiridagi qarshiliklarning ixtiyoriy qiymatlarida 
galvanometr orqali tok o’tib turadi. Ammo, sxemadagi qarshiliklarning shunday 
qiymatlarini tanlagan holda galvanometrdan tok o’tmasligini vujudga keltirish, 
yani galvanometrda tok kuchi qiymatining nolga teng bo’lishiga erishish mumkin. 
Tajribada Uitson ko’prigida R
1
va R
2
qarshiliklar uzunligi 1 metr bo’lgan 
reoxord (sim tortilgan masshtabli chizgich) bilan almashtiriladi (4-rasm). Reoxord 
solishtirma qarshiligi juda katta bo’lgan bir jinsli ingichka sim bo’lib, bu sim orqali 
Dkontaktni siljitish mumkin. R
1
va R
2
qarshiliklar vazifasini 
1

va
2

sim uzunliklari 
bajaradi. 
Kalit yordamida ko’prikning ikkinchi diagonaliga tok manbai ulansa 4-rasm 
berk zanjirining barcha qismlaridan elektr toki o’ta boshlaydi. Yuqorida eslatib 
o’tilgandek qarshiliklarni shunday tanlash mumkinki, galvanometrdan tok o’tmay 
qolsin. Ko’prikning shu holatini muvozanat holat deyiladi. Bu holatning amalga 
oshishi uchun R
0
, R
1
, R
2
qarshiliklar ma'lum tengliklarni qanoatlantiradigan tarzda 
tanlanib olinishi kerak. Masalan, galvanometrdagi tok nolga teng (Ig=0) bo’lgan 
paytda tabiiyki, nuqtalarning potentsiallari bir-biriga teng ya'ni 
D




bo’ladi. 3-
rasmda ko’rsatilgan sxema uchun Kirxgof qoidalarini qo’llaymiz.
Kirxgofning birinchi qoidasi 
Anuqta uchun I - I
1 
- I
x
= 0 
Vnuqta uchun I
x
- I
0 
- I
g
= 0 (6) 
Dnuqta uchun I
g 
+ I
1 
- I
2
= 0
ko’rinishdayoziladi. Zanjir asosan AVDA va VSDV konturlardan tashkil 
topganligini anglash qiyin emas. Shu konturlar uchun mos ravishda Kirxgofning 
ikinchi qoidasini quyidagicha yozamiz. 
AVDA: I
x
R
x
+ I
g
R
g
- I
1
R
1
= 0 (7) 
VSDV: I
0
R
0
+ I
2
R
2
– I
g
R
g
= 0 (8) 
Ko’prik muvozanat holatda bo’lishi uchun I
g
= 0 shart bajarilishi lozim edi. 
Shu holat uchun (6) tengliklardan tok kuchi uchun 
I
0
= I
x
, I
1
= I
2
(9) 
ifodalarga kelamiz. (7) va (8) tengliklardan esa 
I
x
R
x
= I
1
R
1
, I
0
R
0
= I
2
R
2
(10) 
ifodalar kelib chiqadi. Bu tengliklarni hadlab birini ikkinchisiga bo’lamiz
2
1
0
R
R
R
R


(11) 
Bundan noma'lum qarshilikni aniqlovchi ifodani olamiz: 
2
1
0
R
R
R
R


(12) 

---

yoki R
1
va R
2
qarshiliklarni reoxord simining yelka uzunliklari 
1

va
2

lar 
bilan almashtirib quyidagi ifodaga ega bo’lamiz. 
2
1
0


R
R


(13) 
Bu yerda reoxord simining barcha uzunligi bo’ylab uning ko’ndalang kesimi 
bir xil deb qabul qilingan.