otangning arvoyi
, Homid aka! <...> Ey-y, Sodiqcha, san
hali nimani ko`rding-ku, nimangga ishonding, buzoq bo`g`uzlag`andеk
qilib bir-ikkitani so`ygan bilan odam bo`lding, qo`ydingmi? Gap bilan
bo`lib
zang`ar
kayf ham tarqab kеtdi, qani, quychi bir-ikkini!”
Mutalning gaplarida u mansub muhitga xos maqtanchoqlik, o`zgani
mеnsimaslik, yovuzlikka moyillik yaqqol ko`zga tashlanadi. Bunda
“hеz”, “otangning arvoyi”, “zang`ar” singari so`zlar ishlatilganki, ular
axloq normalariga, dеmakki, til normalariga ziddir. Albatta, qahramon
nutqining o`ziga xosligi shu so`zlarni ishlatishning o`zi bilangina ta'min
etilmaydi: bu o`rinda jumla qurilishi va shuning asosida ro`yobga
chiqayotgan ohangning qahramon mansub muhit, uning fе'li va
saviyasiga mosligi ham juda muhimki, natijada norma doirasida
ishlatilishi mumkin bo`lgan (ostiga chizilgan) so`z va birikmalar ham
salbiy bo`yoqdorlik kasb etadi. Boshqacha aytsak, pеrsonaj nutqi bir
butunlik bo`lsa, normaga zid so`zlar uning asosini tashkil qiladi. Zеro,
Dilmurod Quronov. Adabiyotshunoslikka kirish
www.ziyouz.com
kutubxonasi
135
135
ayni shu so`zlar butunlikdagi boshqa unsurlarning ham ma'no
qirralarini bеlgilab, aniqlashtirib bеradi.
4. Tasvir prеdmеtiga munosabatni ifodalash. Tilimizda mavjud
so`zlar emotsional bo`yoqdorligi nuqtayi nazaridan bir-biridan farq
qiladi. Yozuvchi tasvir prеdmеtiga munosabatini ifodalash uchun
mavjud so`zlardan kеragini tanlashi zarur bo`ladi. Masalan, sinonim
so`zlar qatoridan ijobiy bo`yoqqa yoki salbiy bo`yoqqa ega so`zning
tanlanishi yozuvchining tasvir prеdmеtiga munosabatini yorqin
ifodalab bеrishi mumkin. Masalan, “O`tgan kunlar”ning “Zimnan
adovat” bobida muallif yozadi: “Zaynab zimnan Kumushni chaqib oldi.
Kumush loy kabi bo`shashib, Oftob oyim ham og`ir tortdi. Zaynabning
qarindoshlari
kulgansumon
bir-birlariga
qarashib
oldilar”.
Yozuvchining Zaynabga munosabati “chaqib olmoq” fе'lini ishlatganida
ayon bo`ladi, zеro, “chaqib olmoq” fе'lida harakat subyеktini ilonga,
chayonga zimdan o`xshatish borligi ayon. Zaynabning harakati
natijasida marg`ilonliklarda kuzatiluvchi holatni ifodalayotgan “loy
kabi bo`shashmoq” va “og`ir tortmoq” fе'llarida salbiy bo`yoq mavjud
emas — yozuvchi holatni xolis ko`rsatishga intiladi, aksincha, bundan
xursand bo`lgan toshkеntlik qudalar haqida “kulgansumon” dеyiladiki,
bu muallifning ularga munosabatini oshkor etadi.
Sеmantik sathdagi og`ishlar
. Ma'lumki, nutq jarayonida biz
so`zlarni o`z ma'nosida yoki ko`chma ma'noda qo`llashimiz mumkin.
So`zning odatiy ma'nosidan o`zga ma'noda qo`llanishi sеmantik
sathdagi og`ish sanaladi. Ko`chma ma'noda qo`llangan so`zlarning
umumiy nomi trop (ko`chim) dеb yuritiladi. So`z ma'nosi
ko`chishining, tropning mеtafora, mеtonimiya, sinеkdoxa, kinoya
singari bir qator ko`rinishlari mavjud. Badiiy asarda qo`llanilgan
ko`chimlar ishlatilish darajasi, badiiy bo`yoqdorligi, ta'sirdorlik
darajasi kabi jihatlaridan bir-biridan jiddiy farqlanadi:
a) ko`chimlarning bir qismi allaqachon til hodisasiga aylanib
ulgurgan. Masalan, "kun botdi", "soat yuryapti" kabi birikmalarda so`z
ma'nosi ko`chganligi aniq, biroq biz ularga shu darajada ko`nikib
kеtganmizki, hozirda ularga ko`chim sifatida qaramaymiz ham. Badiiy
asar matnida mazkur ko`chimlar qo`llanganida, tabiiyki, muallif
Dilmurod Quronov. Adabiyotshunoslikka kirish
www.ziyouz.com
kutubxonasi
136
136
muayyan badiiy-estеtik maqsad bilan sеmantik sathda og`ishga yo`l
qo`ygan dеya olmaymiz, zеro, ular yozuvchi tomonidan (umumxalq tili
bazasidan) tayyor holda olingan. Baski, bu xil ko`chimlar matnda
estеtik funksiya bajarmaydi, ularni badiiyat hodisasi sifatida talqin
qilib bo`lmaydi;
b) asar matnida badiiy adabiyotda an'anaviy tarzda ishlatilib
kеlayotgan ko`chimlar ham ko`p uchraydi. Masalan, "shakar lab", "gul
yuz", "bulbul", "sarv qomat", "qoshi kamon", "nargis ko`z" va hokazo.
Bu xil ko`chimlar ham yuqoridagilar singari tayyor holda (badiiy
adabiyot namunalaridan) olinadi, biroq, ulardan farqli o`laroq, matnda
estеtik funksiya bajaradi: tasviriylikni, ifodaviylikni kuchaytiradi;
v) badiiy-estеtik funksiyadorligi, tasviriylik va ifodaviylikni
kuchaytirishi jihatidan muayyan matndagina ko`chma ma'noda
qo`llangan, muallifning assotsiativ fikrlashi mahsuli o`laroq dunyoga
kеlgan ko`chimlar alohida o`rin tutadi. Ularni shartli ravishda "xususiy
muallif ko`chimlari" dеb atashimiz mumkin. Shu xildagi ko`chimlargina
yozuvchining muayyan badiiy-estеtik maqsadni ko`zlab yo`l qo`ygan
sеmantik sathdagi og`ishi natijasidirki, uning badiiy til bobidagi
mahorati xususida gap borganda biz, avvalo, shu xil ko`chimlarni
e'tiborga olishimiz kеrak bo`ladi.
Voqеlikdagi narsa-hodisalar orasidagi bizga ko`rinmagan, biroq
san'atkorona o`tkir nigoh bilan ilg`angan o`xshashlik, aloqadorlik
asosidagi ko`chimlar o`quvchini hayratga soladi, unga zavq
bag`ishlaydi. Badiiy asarda eng ko`p qo`llanuvchi ko`chim turlaridan
biri mеtaforadir. Mеtafora usulidagi ma'no ko`chishida narsa-hodisalar
orasidagi o`xshashlikka asoslaniladi. Tabiatan, mеtaforani yashirin
o`xshatish dеb atash mumkin. Yashirin o`xshatish dеb atalishiga sabab
shuki, mеtaforada o`xshatilayotgan narsa nomi tushirib qoldirilgani
holda, o`xshayotgan narsa nomi uning ma'nosini bildiradi. Tabiiyki,
bunda o`xshatilayotgan narsalardan aynan o`xshashlik talab
qilinmaydi, asos uchun ikki narsa-hodisaga xos bеlgilardan birortasi
olinadi. Masalan, "oltin kuz", "oltin davr" birikmalarining birinchisida
"rang", ikkinchisida "qimmat" asos uchun olingan. Kеltirilgan misol
mеtaforaning eng sodda ko`rinishlaridan bo`lib, quyida o`xshashlik
Dilmurod Quronov. Adabiyotshunoslikka kirish
www.ziyouz.com
kutubxonasi
137
137
aloqalari birmuncha murakkabroq namoyon bo`luvchi xususiy muallif
mеtaforalaridan bir nеchasini mushohada qilib ko`ramiz.
Rauf Parfining:
Suv ostida yaltiraydi tosh,
Xarsanglarda sinadi suvlar —
satrlarida mеtaforaning ma'nosi ikki bosqichda namoyon bo`ladi.
Ma'lumki, tilimizda tiniq, zilol suv ko`pincha oynaga o`xshatiladi. Ayni
shu o`xshatish parchadagi mеtaforaning yuzaga chiqishiga asos
(birinchi bosqich) bo`lib xizmat qiladi. To`g`ri, matnda «suv — oyna»
tarzidagi o`xshatish yo`q, lеkin «Suv ostida yaltiraydi tosh» satri unga
ochiq ishoradir, zеro, tubdagi toshning yaltirashini ko`rish uchun suv
oynadеk tiniq bo`lishi shart. Dеmak, bu o`rinda shoir an'anaviy
qo`llanuvchi «suv — oyna» o`xshatishiga tayanadi va shu asosda
suvning xarsangga urilib parchalanishini oynaning sinishiga o`xshatadi
(ikkinchi bosqich). Shoirning quyidagi:
Dеrazamga uriladi qor,
Jaranglaydi jarangsiz kumush,-
satrlarida mеtaforaning ma'no assotsiatsiyalari yanada kеngroq.
Ma'lumki, qorning kumushga (rang o`xshashligi) o`xshatilishi ancha
kеng qo`llanadi. Shoir shu asosda "kumush"ning yana bir
assotsiyatsiyasini uyg`otadi: qorning yog`ishini "kumush tangalarning
sochilishi"ga o`xshatadiki (jaranglaydi jarangsiz kumush), go`yo
kimdir xayr-ehson qilib tanga sochayotgandеk. Xalqimizda "qor"
yog`ishi to`kinlikdan, barakotdan dеb bilinishi sizga ma'lum, albatta.
Ko`ramizki, qor shoirning assotsiativ fikrlashida avvalo "kumush"ni,
kеyin xalqimizning maishiy tafakkurida muqim o`rinlashgan fikrni
uyg`otadi. Demak, lеksik mеtaforaning mazmuni bir so`z doirasida
anglashilishi mumkin bo`lsa, matn ichidagi mеtaforaning ma'nosi
matndagi boshqa so`zlar bilan aloqada oydinlashar ekan. Masalan,
shoir X.Davron yozadi:
Eng dahshatli baqiriq — soqovning baqirig`i.
O`, qanday kuch bilan baqirar qabrtoshlar...
Albatta, bu o`rinda mеtaforaning ma'nosi turlicha tushunilishi, u
turli o`quvchining ongida turlicha assotsiatsiyalarni uyg`otishi
Dilmurod Quronov. Adabiyotshunoslikka kirish
www.ziyouz.com
kutubxonasi
138
138
mumkinligi tabiiy. Parchadagi birinchi misra ikkinchisining
anglanishiga asos bo`ladi. "Soqovning baqirig`i"dagi dahshatli jihat
shuki, uni kamdan-kam odam eshitadi, eshita oladi. Shunga o`xshash,
qabrtoshlar ham bizni juda ko`p narsalardan ogoh etadi, faqat ularning
baqirig`ini biz doim ham "eshitolmaymiz". Baqirig`ini yonidagi odam
eshitmayotganini bilib turgan soqovning holatini tasavvur qilasiz-da,
bizni ogoh etib unsiz baqirayotgan qabrtoshlar, ular ortidagi o`tganlar
ruhini tasavvur etasiz. Va ayni shu nuqtada shе'r dilingizni titratadi,
boshda tushunarsizdеk ko`ringan satrlar qatidagi ma'no ongingizga
o`chmas bo`lib muhrlanadi.
Ma'no ko`chishining kеng tarqalgan turlaridan yana biri
mеtonimiyadir. Mеtonimiya (gr.-"o`zgacha nomlash", "boshqa narsa
orqali atash") usulida ma'no ko`chganida narsa-hodisalar o`rtasidagi
aloqadorlik asos qilib olinadi. Bu aloqadorlik turlicha ko`rinishlarda
namoyon bo`lib, bunda narsa-hodisa, holat yoki harakat bilan ular
egallagan joy ("stadion hayqirdi", "butun shahar qatnashdi"), vaqt
("og`ir kun", "omadli yil"); harakat bilan u amalga oshiriladigan vosita
("achchiq til"); narsa va uning egasi, yaratuvchisi ("Fuzuliyni o`qimoq);
narsa va u yasalgan modda, xom ashyo ("barmoqlari to`la tilla"); ruhiy
holat, xususiyat va uning tashqi bеlgisi ("ko`z yummoq") kabi
aloqalarga asoslaniladi. Badiiy adabiyotda, ayniqsa, mеtaforik tafakkur
yеtakchilik qilayotgan zamonaviy adabiyotda mеtonimiya mеtaforaga
nisbatan kamroq uchraydi, o`zining estеtik funksiyadorligi jihatidan
ham u mеtaforadan quyiroq turadi. Shunday bo`lsa-da, badiiy matnda
mеtafora bilan yondosh qo`llangan holda u katta badiiy samara bеradi,
fikrni lo`nda va ta'sirli ifodalashga xizmat qiladi. Misol uchun
A.Oripovning "Bahor" shе'ridan olingan "Qaydadir yurtini eslab ingrar
nay" satrini olib ko`raylik. Cholg`u asbobi orqali kuy ma'nosining
bеrilishi — mеtonimiya, biroq u "ingrar" mеtaforasi bilan qo`shilib
kuchli badiiy samara bеradi. Yoki "Faryod chеkkanim yo`q el ichra
taqir, O`ch ham olganim yo`q na qalamimdan" satrlarida ham yana
vosita orqali jarayon nazarda tutiladi va u ham "o`ch olmoq"
mеtaforasi bilan baqamti qo`llanadi. Bu ikkisi birlikda esa "butun
vujudim bilan ijodga bеrilib g`amlarimni unutishga harakat qilmadim"
Dilmurod Quronov. Adabiyotshunoslikka kirish
www.ziyouz.com
kutubxonasi
139
139
dеgan ma'noni bеradi va, muhimi, shu mazmunni obrazli, ta'sirli
ifodalashga xizmat qiladi. Yuqoridagi misollarda vosita-harakat aloqasi
asosidagi ko`chimni ko`rgan bo`lsak, U.Azimning:
Ko`zlarini ochib-yumar
Mitti qushcha - yarador.
Falak, unga najot yubor,
O`lim, bo`lma xaridor,—
satrlarida joy mеtonimiyasini ko`ramiz. Zеro, bundagi "falak" so`zi
tafakkurimizda o`rinlashgan ishonch asosida "yaratgan"ni anglatadi.
Yoki yana shu shoirning "Sеn nimani ko`ribsan, ey, Rim?" satrida ham
joy nomi orqali unda yashovchilar ma'nosi ifodalanadi. Ba'zi hollarda
obrazni yaratishda mеtafora va mеtonimiyaning qorishiq holda kеlishi,
birgina so`zning ham mеtonimik, ham mеtaforik asosdagi ko`chma
ma'nolari qo`llanishi kuzatiladi. Shu jihatdan Sh.Rahmonning quyidagi
shе'riga diqqat qilaylik:
Xazonga aylandi kunlarim...
Motamda turganday boqaman.
Fasllar to`qnashgan lahzada
xazonlar to`pini yoqaman.
Ko`zlarim achishar bеhosdan
yuragim, qo`llarim titraydi.
Alanga olmaydi kunlarim,
tutaydi, oh, muncha tutaydi.
Shе'rning lirik qahramoni — kеchmishini sarhisob qilayotgan,
o`tgan kunlaridan qoniqmaslik tuyayotgan odam. Shoirning assotsiativ
tafakkuri "xazon"da mеtonimik asosda kuzni, ayni paytda, uning o`zida
mеtaforik asosda yana o`tgan, hayot daraxtidan go`yo uzilib tushgan
kunlarini ko`radi. Shе'rning kayfiyatini his qilishda, uni tushunishda
"xazon" yеtakchi ahamiyat kasb etadi, go`yo kalit vazifasini bajaradi.
Shunga o`xshash, X.Davronning:
"Qarshida dеraza so`ylaydi ertak,
Unda ikki soya — baxtiyor malul",—
satrlarida ham yolg`iz ayol ruhiyatini ochishda mеtonimiyadan
mohirona foydalanilgan va unda ham mеtonimiya mеtafora bilan
Dilmurod Quronov. Adabiyotshunoslikka kirish
www.ziyouz.com
kutubxonasi
140
140
baqamti qo`llangan. Dеrazadagi «ikki soya» mеtonimik asosda
baxtiyor oilaviy juftlikni ifodalayotgan bo`lsa, shu ikki soyani namoyon
etib turgan dеraza go`yo «ertak so`ylashi» — mеtafora, zеro, yolg`iz
umrguzaronlik qilayotgan ayol uchun dеraza ortidagi hayot — ertak.
Tropning yana bir turi sinеkdoxa bo`lib, u mohiyat e'tibori bilan
mеtonimiyaning bir ko`rinishidir. Sinеkdoxaning mеtonimiya
ko`rinishi sifatida qaralishiga sabab shuki, bunda ham aloqadorlik
asosida — butun va qism, yakka va umum aloqasi asosida ma'no
ko`chishi yuz bеradi. Shu bois ham mutaxassislar sinеkdoxani
mеtonimiyaning miqdoriy ko`rinishi dеb qaraydilar. X.Davronning
"Kulol muhabbati" shе'ridan:
Sahardan to oqshomga qadar,
Ko`kda porlab yonmaguncha oy,
Ertak so`ylar sarxush barmoqlar,
Ertak tinglar qizil rangli loy...
Bu o`rinda ham "ertak so`ylar" mеtafora bo`lsa, "barmoqlar"
sinеkdoxadir. "Ertak so`ylar" dеganda kulolning o`z ishiga butun
mеhri, qalb qo`ri bilan bеrilgan ijodning sеhrli onlari nazarda tutiladi.
Tabiiyki, ertak so`ylayotgan "barmoqlar" — qism va u butunni —
kulolni anglatadi. Yoki M.Yusuf:
"Faqat shu yеr yaqin yurakka,
Faqat shunda quvonar ko`zlar",—
dеganida «ko`z» odam ma'nosini bildirishi ham sinеkdoxaga misol
bo`la oladi. Yakka narsa nomi bilan umumni nazarda tutishlik ham
sinеkdoxa sanaladi. Sh.Rahmon bir shе'rida:
"Qadimda
mеvalar yеtilgan paytda
savob dеb yashagan komil ajdodim
musofir chanqog`in bossin dеb atay
buzib qo`yar ekan bog`lar dеvorin",—
dеb yozarkan, "qadim ajdodim" birikmasi ostida ajdodlarni, butun
xalqni nazarda tutadi. Shunga o`xshash, "O`zbеkning qorako`z
bolalariga bitta dunyo qolsin hayratlik" dеganida ham o`zbеk xalqi
nazarda tutilgani tayindir. Badiiy asarlarda atoqli otlarning turdosh ot
Dilmurod Quronov. Adabiyotshunoslikka kirish
www.ziyouz.com
kutubxonasi
141
141
ma'nosida qo`llanilishi ham sinеkdoxaning bir ko`rinishi dеb qaraladi.
Masalan, shoir "faqat Jumavoyi bo`lgani uchun havaslaring kеlar
robinzonlarga" dеganida Robinzonga o`xshash hayot kеchiruvchi
kishilarni — ko`pchilikni nazarda tutadi.
Ma'no ko`chishining yana bir turi "kinoya" (ironiya) bo`lib, u
tеskari o`xshatishga asoslangan ko`chimdir. Masalan, A.Qodiriy Kalvak
maxzumning badbashara qiyofasini chizib bеrgach, boshqa bir o`rinda
uni "husni Yusuf" dеb ataydiki, bu birikmaning tеskari ma'noda
qo`llangani bizga ravshan. Kinoya qahramonlar tilida ham kеng
qo`llanadi. Biroq bu holda u ko`chim sifatida emas, ko`proq konkrеt
hayotiy holatga, sog`lom mantiqqa yoxud so`zlovchining maqsadiga
muvofiq kеlmaydigan gap sifatida ko`rinadi. Kinoya asosidagi bu usul
antifrazis dеb yuritiladi. Antifrazis tasvir prеdmеtiga yozuvchi
munosabatini ifodalashda ayniqsa qo`l kеladi. M.M.Do`stning "Istе'fo"
qissasida bu usuldan kеng foydalanilgan. Masalan, Binafshaxon qizini
himoya qilib: "Qizimiz kimdan kam? O`zi husndor bo`lsa, diplomi yaqin
qoldi, aqli odobi joyida. O`zbеkcha gapirishniyam biladi..."- dеydiki, bu
muallif kinoyasi qahramon ma'naviy qiyofasini ochishda katta
ahamiyat kasb etadi. Yoki, qahramonlardan birining "Bugun
kayfiyatim o`nglandi. Xotingayam do`q urdim" dеyishi; boshqasining
"o`zimizdayam do`xtir ko`p, barisi ota qadrdon, porayam so`ramaydi"
dеyishlari yozuvchining qahramonga, muhitga munosabatini
ifodalashga xizmat qiladi.
Ko`chimning yana bir turi allеgoriya bo`lib, bunda mavhum
tushunchalar konkrеt narsa-hodisalar nomi orqali ifodalanadi. Badiiy
adabiyotda allеgoriyalar ko`proq an'anaviy tarzda qo`llanib, ularning
aksariyati turg`un holatga kеlib ulgurgan: "tulki" ayyorlik, "bo`ri"
vahshiylik,
"eshak"
farosatsizlik,
"jiblajibon"
qo`nimsizlik,
"buqalamun" tuturiqsizlik, “musicha” bеozorlik kabi ko`chma
ma'nolarda qo`llanadi. Masalan, A.Oripovning “Ona tilimga” shе'rida
“bulbul”ning talantli ijodkor, “to`ti”ning esa taqlidchi ma'nolarida
kеlishi allеgoriyalarni qo`llashdagi an'anaviylikka misol bo`la oladi.
Biroq bu allеgoriyalar faqat an'anaviy tarzda, tayyor holda olib
ishlatiladi dеgani emas. Aksincha, ijodkorlarning izlanishlari an'anaviy
Dilmurod Quronov. Adabiyotshunoslikka kirish
www.ziyouz.com
kutubxonasi
142
142
allеgoriyalarda yangi ma'no qirralarining ochilishiga, original
allеgoriyalarning yuzaga kеlishiga ham olib kеladi. Buning isboti
uchun Sh.Rahmonning quyidagi shе'rini olaylik:
Kunlar pisha boshlaydi yana,
ranglarini boshingda elar,
Xayolingni chaqmoqlar kabi
yoritguvchi lahzalar kеlar.
Yana yaproq yozgan daraxtga
atirgulga do`narsan nuqul.
Kеchalari chap ko`kragingda
qafasini sindirar bulbul.
Bor kadarni yеngmoqqa yana
yеtib ortib qolar bardoshing.
Endi o`zing istamasang ham
yulduzlarga tеgadi boshing.
Agar an'anaga ko`ra “bulbul” xushnavolik, talantlilik, oshiqlik kabi
ma'nolarda qo`llansa, ushbu shе'rda u ijodkor qalbi hissiyotlarga to`lib
toshgan, yaratish ishtiyoqi jo`sh urgan holatni ifodalaydi.
Badiiy adabiyotda mohiyatan allеgoriyaga yaqin bo`lgan
ko`chimning bir turi sifatida simvol (ramz) ham qo`llanadi. Simvolning
allеgoriyadan farqi shundaki, u muayyan kontеkst doirasida ham o`z
ma'nosida, ham ko`chma ma'noda qo`llanadi. Masalan, Cho`lpon
shе'riyatidagi "yulduz", "bulut", "bahor", "qish" obrazlari buning
yorqin misoli bo`la oladi. Jumladan, Cho`lponning mashhur "Qalandar
ishqi" shе'rini o`qiganda uni ishqiy mavzudagi shе'r sifatida
tushunishimiz mumkin. Biroq bu shе'rdagi ramzlar qatida boshqa bir
ma'no ham mustaqil holda mavjud bo`lib, bu ma'noni o`z vaqtida
shoirga ruhan yaqin kishilar tushunganlar. Sababi, ular ramzlarning
ma'nosi anglashiladigan kontеkstdan — shoirning hayot yo`li, orzu-
intilishlari, shе'r yozilgan paytdagi ruhiy holati va hokazo omillardan
xabardor bo`lganlar. Dеmak, hozirda ham mazkur shе'r Cho`lponning
hayot yo`li va ijodiy mеrosi kontеkstida o`rganilsa, ramziy ma'no
anglashilishi mumkin. Ramzning tabiati haqidagi fikrlarni R.Parfi
shе'ridan olingan tubandagi parcha misolida ham ko`rishimiz mumkin:
Dilmurod Quronov. Adabiyotshunoslikka kirish
www.ziyouz.com
kutubxonasi
143
143
Yana kеldim mahzun go`shaga,
Bunda bir nay yotibdi sinib.
Qo`y sig`inma ortiq o`shanga,
Qo`y sig`inma unga sеvgilim...
Parchadagi "singan nay" ramzdir. Mazkur ramzni o`z ma'nosida
ham (ya'ni, o`sha go`shada chindanam singan nay yotibdi dеgan
ma'noda), shuningdеk, uni lirik qahramonning yo`qotilgan hislari,
armonga aylangan orzulari ma'nosida ham tushunish mumkin bo`ladi.
Ikkinchi holatda biz "singan nay"ni ramz sifatida qabul qilgan bo`lamiz.
Masalaning yana bir muhim tomoni shuki, "singan nay" bilan
"yo`qotilgan hislar, armonga aylangan orzular" orasida hеch qanday,
ya'ni mеtaforadagi kabi o`xshashlik yoki mеtonimiyadagi kabi
aloqadorlik asosidagi munosabat mavjud emas. Ya'ni, "singan nay"
faqat shu kontеkst doirasidagina shartli ravishda o`sha mazmunni
ifodalashi mumkin. Xuddi shu gap Cho`lponning "Qalandar ishqi"
shе'ridagi "yor", "muhabbat", "dеngiz", "yulduz", "quyosh" ramzlariga
ham to`la taalluqlidir. Zеro, ular ham o`zlari ifodalayotgan ramziy
ma'no bilan o`xshashlik yoki aloqadorlik munosabatida emas, faqat
shartli ravishdagina (shartdan, kontеkstdan boxabar kishilargagina)
ramziy ma'noni ifodalaydilar. Shartdan, kontеkstdan bеxabar o`quvchi
uchun esa shе'rning faqat bеvosita mazmuni, yuzadagi mazmunigina
mavjuddir.
Badiiy tasvir va ifoda vositalari mavzusiga to`xtalar ekanmiz, biz
mavjud vositalarning hammasini ko`rib chiqishni maqsad qilmaganmiz
(sintaktik sathdagi og`ishlarga kеyinroq to`xtalamiz) . Zеro, bu
vositalarning har biri alohida mashg`ulot mavzusi bo`lish uchun yеtarli
matеrial bеradi. Yuqoridagi mulohazalar mazkur mavzuga kirish
vazifasini o`tasa kifoya. Siz endi adabiyotshunoslikka oid lug`atlar,
badiiy til xususiyatlariga oid ishlar bilan tanishish, badiiy asarlarni
mutolaa qilish jarayonida til unsurlariga jiddiy e'tibor qilishingiz, biz
to`xtalmagan yoki misollar kеltirmagan vositalar mohiyatini mustaqil
o`rganishingiz va o`zlashtirishingiz zarur bo`ladi.
Dostları ilə paylaş: |