Ўзбекистон республикаси o’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta'lim vazirligi andijon davlat universiteti
Yüklə 0,77 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 6-Mavzu: Sodda gaplarning murakkablashuvi R e j a
|
ayanch tushunchalar
gap, subyekt, kommunikatsiya, gapning presuppozitiv aspekti, presuppozitsiya, tag ma’no, pragmatika, propozitsiya, nutq vaziyati, kontekst. Savol va topshiriqlar 1. Pragmatika nimani o’rganadi? 2. Presuppozitsiyani tushuntiring. 3. Gapning presuppozitiv aspektini izohlang. 4. Propozitsiya deb nimaga aytiladi? 5. Nutqiy vaziyat haqida ma’lumot bering. 6-Mavzu: Sodda gaplarning murakkablashuvi R e j a: 1. Murakkablashgan sodda gaplar atamasi va tushunchasi. 2. Sodda gaplarni murakkablashtiruvchi birliklar. 3. Uyushiq bo‘laklar, ularningt qo‘llanish usullari va ko‘rinishlari. 4. Ajratilgan bo‘laklar. 5. Kirish va kiritma qurilmalar. 6. Undalmalar. 7. Sifatdosh, ravishdosh, harakat nomli o‘ramlar bilan murakkablashgan sodda gaplar. Sodda gapning tarkibida uyushiq bo‘laklar, undalmalar, kirish va kiritma qurilmalar, ajratilgan bo‘laklar: sifatdosh, ravishdosh o‘ramlar, harakat nomili tizimlar qatnashib, sodda gapni ham shakliy, ham mazmuniy jihatdan murakkablashtiradi. Bunday gaplar murakkablashgan sodda gaplar deyiladi. Prof. G‘.Abdurahmonov tomonidan ilmiy adabiyotlarga olib kirilgan murakkablashgan sodda gaplar atamasi ostida sodda gaplar bilan qo‘shma gaplar oralig‘idagi gaplar ekanligi ta’kidlanadi 1 . Har qanday gap shakl va mazmun birligidan iborat bo‘lganligi sababli murakkablashishda ham bu ikki tomonni hisobga olish lozim. Shunga ko‘ra, murakkablashuvni ikki guruhga bo‘lish mumkin: 1) ham shakliy, ham mazmuniy murakkablashuv; 2) mazmuniy murakkablashuv. Murakkablashgan gaplarning sodda va qo‘shma gaplardan farqli o‘ziga xos xususiyatlari bor. Ular quyidagilardan iborat: 1 Маҳмудоа Н., Нурмонов А. Ўзбек тилининг назарий грамматикаси. Тошкент, Ўқитувчи, 1995, 97-бет. 1. Murakkablashgan gaplar orqali birgina maqsad ifodalanmay, murakkab fikr o‘z ifodasini topadi. 2. Murakkablashgan gapni tashkil etgan bo‘laklar gapning umumiy mazmuni bilan izohlash munosabatida bo‘ladi. 3. Murakkablashgan gapda ikki xil predikativ birlik, hukm bo‘ladi. Bu predikativ birlikning biri asosiy bo‘lib, ikkinchisi to‘liq bo‘lmagan hukmdir. Asosiy hukm gapning umumiy mazmunidan anglashilsa, to‘liq bo‘lmagan hukm gapning uyushiq, ajratilgan bo‘laklari, undalma va kirish bo‘laklar orqali ifodalanadi. 4. Murakkablashgan gapni tashkil etgan bo‘laklar asosiy gapning umumiy mazmuni bilan munosabatga kirishadi. 5. Murakkablashgan gapni tashkil qiluvchi bo‘laklar o‘ziga xos intonatsiya bilan talaffuz etiladi. Bu intonatsiya boshqa gap bo‘laklari intonatsiyasiga o‘xshamaydi, ular gap bo‘laklaridan pauza bilan ajralib turadi. 6. Murakkablashgan gaplarda shakliy va mazmuniy murakkablashuv va munosabat mavjud. Mazmuniy munosabatda ob’ektiv, sub’ektiv, vokativ va modal munosabat o‘z ifodasini topadi. 7. Murakkablashgan gap o‘ziga xos sintaktik qurilmalar bo‘lib, shuning uchun ular sodda va qo‘shma gaplardan farqlanadi. Uyushiq bo‘lakli gap. Gap tarkibida bir turdagi bo‘laklar birdan ortiq holda qator keladi. Bir turagi bo‘laklar gapning uyushiq bo‘laklarini tashkil qiladi. Bunday bo‘laklar ishtirok etgan gap uyushiq bo‘lakli gap sanaladi: G‘ijjak, tanbur, chang, ud, nay, daf va hokazo yangradi. (O.) Uyushgan bo‘laklar bir xil so‘roqqa javob bo‘lib, bir xil sintaktik vazifani bajarib, teng bog‘lovchilar yoki sanash intonatsiyasi yordamida birikadilar. Uyushgan bo‘laklar o‘zaro tenglashish, boshqa gap bo‘laklari bilan tobelanish asosida sintaktik aloqa kirishadilar. Bir xil sintaktik qiymatga ega bo‘lgan va ular gapning boshqa bo‘lagiga tegishli bo‘lib, shu bo‘lakka nisbatan birday sintaktik munosabatda bo‘lgan birdan ortiq gap bo‘laklari uyushiq bo‘laklar sanaladi. Hozirgi o‘zbek tilida gap uyushiq bo‘laklarining qo‘llanilishi tasodifiy bo‘lmay, balki tarixan shakllangan sintaktik hodisalardir. U o‘zining quyidagi xususiyatlari bilan xarakterlanadi: 1. Uyushgan bo‘lak gapda bir xil sintaktik vazifani bajaradi. 2. Uyushgan bo‘lak komponentlari o‘zaro teng aloqada bo‘ladi va teng bog‘lovchilar yordamida bog‘lanadi. 3. Uyushiq bo‘lak o‘zi uchun umumiy hisoblangan bo‘lak bilan bir xil munosabatda bo‘ladi. 4. Uyushiq bo‘laklar sanash intonatsiyasi orqali talaffuz qilinadi. 5. Uyushiq bo‘laklar, odatda, bir xil so‘z turkumlaridan ifodalanadi. Uyushiq bo‘laklar gapda o‘zaro teng bog‘lovchilar bilan, pauza va sanash intonatsiyasi bilan aloqaga kirishadi. Gapning uyushiq bo‘laklari sanash intonatsiyasi va teng bog‘lovchilar( biriktiruv, zidlov, ayiruv, inkor) vositasida bog‘lanadi. Ajratilgan bo‘laklar. Intonatsion hamda fikran ajratilib, gapda ma’lum mustaqillikka ega bo‘lgan bo‘laklar ajratilgan bo‘laklar sanaladi. Ajratilgan bo‘laklar nutqda biror bo‘lakni ajratib, bo‘rttirib ko‘rsatish uchun xizmat qilib, tinglovchi diqqatini shu bo‘lakka jalb qiladi. Bunday bo‘laklar og‘zaki nutqda alohida intonatsiya bilan aytilib, muhim stilistik vosita hisoblanadi. Ajratilgan bo‘laklar, qaysi gap bo‘lagiga tegishliligiga qarab, bir necha xil bo‘ladilar. Ajratilgan ega, ajratilgan kesim, ajratilgan to‘ldiruvchi, ajratilgan aniqlovchi, ajratilgan izohlovchi, ajratilgan hol. Ikkinchi darajali bo‘laklarning ajratilishi izohlash, inversiya, gap bo‘laklarining kengayib kelishi bilan bog‘liq. Kirish va kiritma qurilmalar gapning biror bo‘lagi bilan sintaktik munosabatga kirishmaydi. Ular gapning ayrim bo‘lagi yoki butun ifodaga so‘zlovchining sub’ektiv munosabatini, emotsional tuyg‘usini ifodalaydi. So‘z turkumidan ajralib chiqib, faqat modal ma’no ifodalovchi so‘zlar ( masalan, shekilli, demak, modomiki), ma’lum so‘z turkumidan ajralib chiqmagan kirish va gap bo‘lagi vazifasida qo‘llanuvchi so‘zlar (qisqasi, rost, aftidan, oxiri) kirish bo‘lak vazifasida keladi. Kirish so‘zlar bir so‘zdan iborat bo‘lib, ma’lum so‘z turkumlari bilan bog‘lanadilar. Kiritma qurilmalar. Kiritma qurilmalar gap mazmuniga yoki uning ayrim bo‘laklari ma’nosiga oid qo‘shimcha izoh, ma’lumotlar beradi. Bular gap tarkibiga nutq jarayonida kiritilib, gap bilan mantiqiy-semantik jihatdan munosabatga kirishadilar. Kiritma qurilmalar intonatsion jihatdan mustaqillika ega bo‘ladilar. Ular biror so‘roqqa javob bo‘lmaydilar, semantik vazifa bajarmaydilar, gap bo‘lagi yoki qo‘shma gaplarning komponenti bo‘lib hisoblanmaydilar. Kiritma qurilmalarning gap tarkibida qo‘llanish shakllari uch tipga bo‘linadi: kiritma so‘z, kiritma birikmalar, kiritma gaplar. Kiritma so‘z ayrim so‘z shaklida bo‘ladi: Ustozi (Vohidov) o‘z shogirdlarining qobiliyatli yigit ekanligini maqtar edi. (Jurn.) Kiritma birikmalar so‘z birikmasi shaklida bo‘ladi: U (safardan qaytgan kishi)... juda mayda odatiy voqealarni ham qoldirmay so‘zlar edi.(G‘.G‘.) Kiritma gaplar gap shaklida bo‘ladi: Shu payt dumi kalta chavkar ot mingan qora soqolli keksa bir bek (yuzi ayollarniki singari tuksiz bo‘lganidan, jangchilar o‘zaro uni ko‘sa dnb atashardi) Husaynning yoniga yugurib keldi. (Jurn.) Kirish qurilmalar gap boshida kelsa, undan keyin, gap oxirida kelsa, undan oldin, gap ichida kelsa, har ikki tomonidan vergul qo‘yiladi. Kiritma qurilmalar, odatda, qavsga olinadi va tire bilan ajratiladi. Undalmalar. So‘zlovchining nutq qaratilgan shaxs yoki predmetni ifoda qiluvchi mustaqil so‘z yoki so‘z birikmasi undalma deyiladi. Undalma gapning umumiy mazmuni bilan bog‘liq bo‘lib, gap bo‘laklari bilan grammatik aloqaga kirishmaydi. Undalma bosh kelishik shaklida keladi. Bu jihatdan u egaga o‘xshaydi. Lekin undalma undosh intonatsiyasi, pauza bilan ajratilishiga ko‘ra hamda kesim bilan bog‘lanmasligi jihatidan egadan farq qiladi. Undalma ko‘proq so‘zlovchi nutqi qaratilgan shaxsni ifoda qiladi. Kechir meni, Onaxon, ishga ko‘milib ketdim. (Yashin.) Undalmalarda intonatsiya, gap xarakteriga ko‘ra, turlicha bo‘ladi: darak gaplarda past ohang bilan aytiladi, so‘roq gaplarda alohida urg‘u olgan undalmalardan keyin cho‘ziq pauza bo‘ladi: buyruq gaplarda gap mazmuniga qarab, past hamda kuchliroq ohang bilan aytiladi; undov gaplarda kuchli ohang bilan aytiladi. Undalma intonatsiyasi uning gapda kelgan o‘rniga ham bog‘liq bo‘ladi. Undalma gap boshida kelganda, undash, chaqirish intonatsiyasiga ega bo‘lib, pauza bilan ajratiladi; gap o‘rtasida kelganda undalmadan oldingi pauza keyingisidan qisqaroq bo‘ladi; undalma gap oxirida kelganda ham undalmadan oldingi pauza uncha cho‘ziq bo‘lmaydi. Sodda gap tarkibiga turli sifatdosh, ravishdosh, harakat nomi, shart maylidagi fe’lli o‘ram (oborot)larni kiritish natijasida bu gap qurilishi murakkablashishi (ham shakl, ham mazmun jihatidan) va bunday o‘ram (oborot)lardagi ikkinchi darajali predikatsiyaga ko‘ra gapda predikativ jamlanish yuzaga kelishi mumkin. Ravishdoshlar o‘ziga oid so‘zlar bilan kengayib keladi va ular ravishdosh o‘rami deb yuritiladi. Ravishdosh o‘ramlari, odatda, ajratilgan bo‘ladi. Botir, mehmonlar bilan salomlashib, ayvon to‘ridagi uyga o‘tdi. (S.N.) Ravishdosh o‘ramlar o‘zining alohida sub’ekt bo‘lagiga ega bo‘lmasligiga ko‘ra ikki turga ajratiladi: 1.O‘zining alohida sub’ekt bo‘lagiga ega bo‘lmagan ravishdosh o‘ramlardagi ikkinchi darajali predikatsiya ayni o‘ramlarni gapga aylantirmaydi. Bunday ravishdosh o‘ramlar butunchasiga muayyan mazmunni ifodalab, gapda asosan, hol vazifasini bajaradi. Aka-uka yaxshilab yuvinib bo‘lgach... dasturxonga kelishdi. (S.A.) 2. O‘zining alohida sub’ekt bo‘lagiga ega bo‘lmagan ravishdosh o‘ramlar ergash gaplar sifatida baholanadi. Sifatdosh o‘ramlar bilan murakkablashgan sodda gaplar: Yüklə 0,77 Mb. Dostları ilə paylaş:
|