Toshkent irrigatsiya va melioratsiya instituti buxoro

Konfutsiychilikning Xitoyda tarqalishi. 
Konfutsiy fikricha, dunyodan 
befarzand o’tish va o’zidan nasl qoldirmaslik nafaqat shu insonning yoki shu 
xonadonning, balki butun jamiyatning fojiasidir. 
Garchi konfutsiychilar o’z ta’limotlarini qadimgi Chjou aqidalariga bog’liq urf-
odatlar, marosimlar, axloqiy me’yorlar asosiga qurgan bo’lsalar-da, ular mazkur 
aqidalar orasida o’z munosabatlari, qolaversa, har bir masala yuzasidan o’z 
xulosalarini ham berib bayon qilar edilar. Mana shu narsa konfutsiychilikning 
muvaffaqiyatga erishishiga sabab bo’ldi. Undan tashqari uning muvaffaqiyatiga 
sabab bo’lgan omillardan yana biri konfutsiychilarning o’zlari foydalangan qadimgi 
kitoblar, she’rlar, risolalarni yig’ib o’quvchilariga o’rgatganliklaridir. Bu ishning 
asosiy qismi Konfutsiyning o’zi tomonidan bajarilgan edi. U turli podshohliklarda 
mavjud bo’lgan uch mingdan ortiq qadimiy qo’shiqlar, yozuvlarni jamlab, ularni 
qayta tahrir qilgan edi. Konfutsiy va uning shogirdlari tomonidan tahrir qilingan 
asarlar keyinchalik konfutsiychilikning asosiy manbalariga aylandi. 
Mil. av. IV-III asrlarga kelib Konfutsiy ta’limoti ancha keng tarqaldi va katta 
ta’sir doirasiga ega bo’ldi. Xan sulolasi davriga kelib (mil. av. III-II asrlar) 
konfutsiychilik davlat mafkurasi darajasiga ko’tarildi. Xan podshohlari Konfutsiy 
ta’limotlarini to’liq qabul qilmagan bo’lsalar-da, uning kuchini, jamiyatda egallab 
ulgurgan mavqeini e’tirof qilgan holda undan davlat boshqaruvida foydalandilar.
Konfutsiyning nomi ilohiylashtirilgan bo’lib, unga atab qilinadigan qurbonliklar 
va boshqa muhim marosimlar tartibga solingan. Har oyning birinchi va 15-kunlarida 
ikki marta Konfutsiy haykali oldida odatiy qurbonliklar, yilda – bahorda va kuzda 
ikki marta alohida tantanali marosimlar o’tkazilar edi.
4.
Daosizm. 
Xitoyda keng tarqalgan daosizm falsafiy ta’limot sifatida mil. av. 
birinchi ming yillikning o’rtalarida konfutsiychilik bilan deyarli bir vaqtda paydo 
bo’ldi. Bu ta’limot dastavval bir muncha mavhum xarakterga ega bo’lib, din bilan 
hech qanday aloqasi bo’lmagan. Ushbu ta’limot tarafdorlari ham konfutsiychilar 
kabi o’z zamonalaridagi harakatlarga qarshi bo’lganlar. Daosizm targ’ibotchilari 
ham hukmdorlar orasidagi tinimsiz urushlarni qoralar edilar. Ular ham boshqa bir 
qator falsafiy ta’limotlar qatori orqaga – «Oltin asr»ga – qaytishga chaqirar edilar.

---

25
Daosizmda mil. av. IV-III asrlarga kelib nazariy asarlar paydo bo’la boshladi. 
Bunday asarlarda ijtimoiy-siyosiy va axloq masalalari daosizm uchun unchalik 
muhim sanalmadi. Biroq daosizm vakillari ilk bor borliq, tabiat, koinot haqidagi 
tushunchalarni ishlab chiqa boshladilar. Xitoydagi Szis faylasuflar akademiyasida 
daosizm nazariyotchilari: Tyan Pen, Sun Szyan, In Ven, Shen Dao, Xuan Yuan va 
boshqalar to’plangan bo’lib, ular inson va uni o’rab turgan borliq xususida beto’xtov 
munozaralar olib bordilar va risolalar yozdilar. Bunday asarlar hozirgi kungacha 
saqlanmagan, biroq daosizmning asosiy manbasi sanaladigan «Daodetszin» 
risolasida o’z aksini topgan. Mazkur risola muallifi Lao-Szi hisoblanadi. Uning 
hayoti haqidagi ma’lumotlar kam, borlari ham noaniq. Afsonalarga qaraganda, Lao-
Szi onasining qornida bir necha o’n yillar yashab, keksa donishmand holida dunyoga 
kelgan. Shuning uchun uni «Lao-Szi» – «Keksa donishmand», «Qari bola» deb 
atadilar. Lao-Szi mil. av. VII da tug’ilgan, Konfutsiyning zamondoshi hisoblanadi. 
Qadimgi Xitoy yodgorliklarida Konfutsiyning Lao-Szi bilan uchrashganligi, uning 
donoligidan hayratga tushgani va uni ajdaho deb atagani haqida rivoyat keltiriladi. 
Lao-Szi ta’limotiga ko’ra, tabiat, jamiyat va butun borliqning asosi «Ulug’ 
Dao» hisoblanadi (dao, tao «yo’l», «haqiqat», «tartib» demakdir). Dao haqidagi 
ta’limot konfutsiychilikda bo’lgan. Chunki dao to’g’risidagi fikrlar konfutsiychilik 
va daosizm shakllanishidan ancha oldin mavjud edi, shuning uchun ham har ikki 
ta’limotning o’xshash jihatlari ko’p. Konfutsiy daoni jamiyatda muayyan tartiblarni 
yaratuvchi samoviy qonunlar tajassumi deb hisoblagan.
Daosizm dinining asosiy mohiyatlaridan biri bu dao va u bilan aloqador tabiat 
falsafasi hamda kosmogoniya masalalaridir. Ikkinchi asosiy nuqta mavjudlik, hayot 
va o’limning nisbiyligi va shunga bog’liq holda uzoq yashash, abadiy hayotga 
erishish tushunchasidir. Milodning birinchi asrlari – Xan asriga kelib, abadiy hayot 
masalasi daosizm olimlarining asosiy muammosiga aylandi. Uchinchi va so’nggi 
masala uvey prinsipidir. Daosizm falsafasining mana shu uch ta’limoti Xan asriga 
kelib daosizm dinining shakllanishiga asos bo’ldi. 
Milodiy ikkinchi asrga kelib daosizm dinida Yangi sektalar paydo bo’ldi. 
Ulardan biri «Taypindao» («Buyuk tenglik ta’limoti») bo’lib, uning asoschisi Chjan 
Szue hisoblanadi. U xalq orasida sehr-jodu orqali barcha kasalliklarni tuzatuvchi 
hamda kishi umrini uzaytiruvchi shaxs sifatida shuhrat topdi. Uning atrofiga ko’plab 
odamlar yig’ildilar. Chjan Szue odamlarni 36 jangovor guruhga bo’lgan. Katta 
guruhlarga «da fan» katta sehrgarlar, kichik guruhlarga «syao fan» kichik sehrgarlar 
boshliq etib tayinlanganlar. Sektada yuqori boshliq Chjan Szue («Buyuk osmon 
rahnamosi») sanaladi. Uning ikki ukasi «Buyuk er rahnamosi» va «Buyuk inson 
rahnamosi» deb talqin qilinadi. Bu uchtalik daosizmdagi uchtalik ta’limoti – osmon, 
er va inson birligining ramziy timsoli edi. «Taypindao» sektasi ta’limoti 
«Taypinszin» kitobiga asoslanadi.
«Taypindao» sektasi bilan birga yana bir «Udoumidao» («Besh dou guruch 
ta’limoti») sektasi ham mavjud bo’lib, qadimgi Xitoy jamiyatida katta ta’sir 
doirasiga ega bo’lgan. Uning asoschisi mashhur daochi Chjan Dao Lin bo’lib, u 

---

26
ushbu sektaninggina emas, balki butun daosizm ibodatxonasining asoschisi 
hisoblanadi. 
Ushbu sektalar tarixda hukmron tabaqalarning adolatsizligiga qarshi ko’plab 
siyosiy kurashlarga, qo’zg’olonlarga boshchilik qilgan. 
Daosizm birinchi ming yillikda buddizm va konfutsiychilik bilan raqobatlashib 
keldi. VI asrga kelib, daosizm konfutsiychilikdan keyin ikkinchi o’rinni egallagan 
edi. XIII asrdan boshlab daosizm ta’limotining aniq asoslarga ega emasligi va ilk 
davrdagi yuksak ta’limotlari turli xurofotlar bilan almashgani tufayli inqirozga yuz 
tuta boshladi. 
XX asr boshlariga kelib Xitoyda turli daosizm sektalariga qarshi kurash 
boshlandi. O’tgan asrning ikkinchi yarmida daosizm tarafdorlari juda ozchilikni 
tashkil qildi. Ushbu kichik guruhlar monaxlar, targ’ibotchilar va bashoratchilarni o’z 
ichiga oladi.