uchinchidan,
shahar boylari va boy chorvadorlar orasida ko’p
xotin olish, k o ’p kunlarga cho’zilgan dabdabali to’y-m a’rakalar,
ichkilikbozlik, qimor o ’ynash, fohishabozlik kabi yaramas odatlar keng
tarqalgan edi. Ayrim arab oilalarida qiz bolalami erga k o ’mib
tashlashdek dahshatli odat ham bor edi.
Islom dini vujudga kelmasdan ilgari arablar orasida yakka xudolik
g ’oyasini targ’ib qilib chiqqan ruhoniylar xaniflar edi. Xanifalar (xanif,
arabcha so’z bo’lib, m a’nosi chinakam e’tiqod qiluvchi, taqvador kishi)
demakdir. O ’z hayotini yakka xudoga e ’tiqod qilishga da’vat qilishga
bag’ishlagan.Xaniflardan Sijjah, Tulayh, Asvad, Musaylima kabilaming
ismlari manbalarda tilga olingan. Xaniflar o ’sha davrda arab qabiialari
o ’rtasida keng yoyilgan mushrikiylikka qarshi chiqib yakka xudolikni
targ’ib qilib chiqqanlar.
Muhammad Ibn Abdulloh yoki Muhammad payg’ambar Saudiya
Arabistonidagi Makka shahrida Quraysh qabilasining Xoshimiylar
xonadonida melodiy yil hisobida 570 yilda tug’ilgan. Ilk Islom
manbalaridagi m a’lumotlarga qaraganda, Muhammad “fil egalari
yurishi” deb atalgan tarixiy voqeadan ellik kun keyin tavallud topgan.
Islom an’anasida bu l - “fil yili” rabi’-ul-avval oyining 12-kuni deb qabul
qilingan. Al-Xorazmiy va al-Beruniylaming aniqlashlaricha, bu tarix
570 yilning 20 apreliga to’g ’ri keladi6.
Arabiston
sahrolarida
ko’chmanchi
chorvachilik
bilan
shug’ullangan Quraysh qabilasining o ’ndan ortiq urug’i V asr boshlarida
Makka vohasiga joylashib, o’troqlashgan edi. Bu joyda mavjud bo’lgan
K a’ba ibodatxonasi Ibrohim payg’ambar o ’g ’li Ismoil bilan birga
boshpana uchun qurgan, degan rivoyatlar ham bor. Zam-zam bulog’i
hamda uning atrofidagi erlar qadimdan arablar o ’rtasida muqaddas
hisoblangan va vaqti-vaqti bilan bu emi ziyorat qilish qabilalar o ’rtasida
odatga aylanib ketgan. Shu tariqa V asr o ’rtalaridayoq Makka shaharga
6 Муталлиб Усмонов. Куръони Карим ва жаноби Расулулохнинг амаллари.Т.: “Нур”. 1992 йил, 5-
бет.
77
aylangan. Makkada katta bozorlar vujudga kelib, unga atrofdagi arab
qabilalari, uzoq yurtlardan ham savodgarlar kelishib tijorat va ziyorat
qilganlar. Hozirgi vaqtda ham ana shu jarayon xaj marosimi nomi bilan
davom etmoqda.
O’sha davrda Makkada o ’ziga to ’q arablar orasida farzandini
atrofdagi qishloqlardagi ayollarga emizishga berish odati b o ’lgan.
Muhammadni ham bobosi Sa’d ibn Bakr qabilasidagi Halima Ismli
ayolga emizishga bergan. Muhammad enaga bag’rida besh yoshigacha
yashagan va keyin makkaga, uyiga olib kelingan.Muhammad besh
yoshida, hali Halimaning bag’rida yashayotgan vaqtidayoq kelajakda
payg’ambar bo’lishi uchun osmondan ikkita farishta tushib ko’kragini
ochishgani, qalbidagi insonlarga xos b o ’lgan g ’araz va yomonliklami
ildizi bo’lgan qora qoni olib tashlangani va qalbini poklashgani haqida
rivoyat bor. Bu voqeani islom tarixida “Sa’d” voqeasi deb ataladi.
Muhammad olti-etti yoshligida, ya’ni onasi Omina hayotdan ko’z
yumgach,
uni
bobosi
Abdumutallib
o ’z
tarbiyasiga
olgan.
“Abdumutallib Muhammad allayhissalomni o ’z bolalaridan yuqori tutib
har tarafga borsalar olib borar erdilar”7. Lekin oradan ikki yil o ’tib,
bobosi ham vafot etgan. Shundan keyin Muhammad tarbiyasi katta
amakisi Abu Tolib qo’lida bo’lgan. Bolaligida u amaksining qo’y va
echkilarini boqqan. Keyinchalik Abu Tolib Muhammadni bir marotaba
karvon bilan Suriyaning Busro shahridagi bozorga ham olib borgan.
Ancha voyaga etganda Muhammad savdo karvonlarini tuzishda xizmat
qilgan. 595-yiIda amakisining maslahati bilan Muhammad badavlat beva
ayol Xadichaning xizmatiga kirib, uning mollarini karvon bilan Suriyaga
olib borib
sotib kelgan.
Oradan ko’p o ’tmay, u Xadichaga
uylangan.Xadicha Muhammaddan oltita farzand k o ’rgan. Birinchi
ko’rgan farzandi, o ’g ’liga al-Qosim deb ism qo’ygan, u ikki yoshligida
vafot etgan. To’rt qiz: Zaynab, Ruqiya, Ummi-Gulsum, Fotimalar katta
b o ’lib turmush qurishgan. 613 yilda esa yana bir o ’g ’il k o ’rgan b o ’lib,
unga at-Tohir deb, ism qo ’ygan, u go ’dakligida vafot etgan8.
Nihoyatda taqvodorlik bilan hayot kechirgan Muhammad Makka
yaqinidagi Xiro g ’origa borib doimo ibodat qilgan, bir necha kunu
7 Бадойиъу-р-ривоят.Т.: “Ёзувчи” нашристи, 1995 йил, 12-бст.
8 Муталлиб Усманов. Куръони Карим ва жаноби Расулуллохнинг амаллари.Т.: “Нур” , 1992 йил
9,73-бетлар
78
tunlami shu g ’orda o ’tkazish odati bo ’lgan. “Diniy yozuvlami biladigan
odam” sifatida tanilgan qarindoshi Varaqa ibn Navfaldan ham ta’lim
olgan. Muhammad payg’ambar 610 yilda 40 yoshida Makkada aktiv
X anif sifatida faoliyat boshlab, Islom dini, barcha borliqning, u dunyo-
yu bu dunyolar egasi Ollohni targ’ib qilib, hammani yangi dinga e ’tiqod
qilishga d a’vat eta boshlagan.
Muhammadga vahiy kelgan. Ollohdan farishta Jabroil vahiy
keltirgan. (Vahiy - lug’aviy m a’nosi: “Uqdirish”, “diliga solish”
mazmunida Ollohning payg’ambariga yuborgan amri).
Muhammadning Islom dini uchun olib borgan kurashi ikki davrga:
Makka va Madina davrlariga b o ’linadi.
Islomni Makka davridagi targ’iboti, mushrikiylikka qarshi olib
borgan kurashi, melodiy 610 yilning 15 dan 16 avgustga o ’tar
kechasidan boshlanib to 632 yilning 8 sentyabr-igacha, y a’ni 23 yil
davom etgan.
Rasulilloh Xiro g ’oridan qaytib kelib, b o ’lgan voqeani va Qur’on
surasining vahiy qilinganini xotini Xadichaga aytgan va darhol Xadicha
vahiyni kalima qilib qaytarib musulmon bo ’lgan.
Dastlabki vahiy kelgan kechasi “Laylatul qadr”-mazmuni “qudrat
kechasi” yoki “taqdir kechasi”, ilohiy qudrat tufayli Q ur’on yuborila
boshlangan va unda islomiylar taqdiri belgilangan kecha, degan m a’no
mavjud.
Musulmoniar Laylatul qadr kechasini muqaddas deb bilishlari ana
shundan paydo bo’lgan. Dindorlar har yili shu kechada Olloh har bir
musulmon ibodat paytida iltijo qilgan tilagini hisobga olib, uning taqdiri
haqida hukm chiqaradi, baxt ato etadi, deb ishonadilar. Shuning uchun
ham laylatul qadr kechasida Q ur’on o ’qib, Ollohga iltijo qilib chiqish
rasm bo’lib, u katta savob hisoblanadi.
Muhammad Rasulilloh targ’ibotiga dastlab yaqin qarindoshlaridan
bir qismi ishonib, uning izdoshlariga aylanishdi. Islomni qabul etganlar
safi kengayib borgan. Quraysh qabilasidagi yoshlaming bir qismi ham
payg’ambarga ishonib islomni qabul etganlar. Muhammad dastlabki
to ’rt yilda o ’z hovilisida targ’ibot olib borgan. Uning tarafdorlari 35
kishiga etgach, badavlat zadagonlardan birining o ’g’li al-Arkam 614
79
yilda yig’ilishlami o ’z hovlisi-da o ’tkazishni taklif qilgan. Al-Arkam
hovlisida islomni qabul qilgan Umar ibn-ul-Hattob 40-musulmon
bo’lgan kishi hisoblanadi. Islom tarixida dastlab islomni qabul qilgan
40-45 kishilar obro’-e’tiborli b o ’lib, ular orasidan keyinchalik Abu Bakr,
Umar, Ali, Ja’far kabi ulug’ kishilar etishib chiqqanlar.
Muhammad payg’ambar va uning safdoshlari doimo birga
bo’lishib, to ’ylarda ham, azada ham, namozu ro ’zalarda, iftorlik va
jumada ham hamkorlikda bo’lib, bir-birlarining ahvolidan xabar
olishgan, yordam qilishgan, manfaatlari, oila, mol-mulklari doimo
bahamjihatlikda yashagan va tasan u f etilgani uchun ulami “m o’minlar
jam oasi” deb atashgan. “M o’min-musulmon” atamasi ana shu tariqa
paydo bo’lgan.
Biroq Muhammad payg’ambar 615 yilda xalq yig’inlari va
an’anaviy qurbonlik o ’tkaziladigan Safo tepaligida xalqqa ochiq
murojaat qilib, Islom diniga kirishga da’vat qilib, aw algi m a’jusiylik
bilan mushrikiylikni qattiq qoraladi. Ayniqsa navbatdagi qabilaviy
xudolarga qo ’yilgan iloha haykallami sindirib tashlashga chaqirgach
keskin qarshilikka uchraydi, to’qnashuv, tahqirlar boshlanadi.
Makkaliklarning ota-bobolari Allohni tanimagani uchun do’zahda
azob chekmoqdalar, degan mazmundagi oyatlar makkalik zodagonlar,
savdogarlaming yuqori qismida norozilikni kuchaytirdi. Shundan
keyingi vaqtlarda payg’ambar va uning safdoshlarining ahvoli
yomonlasha boshladi.
Muhammad payg’ambaming amakisi Abd al-Uzza ilgaridan islom
targ’ibotiga qarshi edi, u hoshimiylami chaqirib xonadonimiz obro’sini
to ’kayapsan, deb payg’ambami haqorat qildi. Uning xotini ummaviylar
u m g ’ining rahbari Abu Sufyoning qizi Umma Jamil erining tarafini
olib, payg’ambar uyiga o ’tadigan yo ’liga har kuni tikanaklami to ’plab
qo’yadi, natija-da payg’ambar uyiga qiyinchilik bilan kiradi. Abd al-
Uzza Qur’onning 3-surasida “Abu Lahab”, y a’ni (“Olovning do’sti”)
“do’zaxi” deb laqab oladi. Abu Lahabning ikki o’g’liga payg’ambaming
Ruqiya va Ummi Gulsum degan qizlari tushganligini aytgan edik. Abu
Lahab ulami taloq qildirib, uyiga j o ’natib yuboradi, bu katta haqorat edi.
80
Vaziyatni engillashtirish maqsadida musulmonlaming bir qismini
payg’ambar 615 yilda Xabashistonga (hozirgi Efiopiya) j o ’natadi. Bu
birinchi hijratga Usmon Ibn Affon boshchilik qiladi. Keyingi bir necha
oy ichida vaziyat biroz yumshaydi. Lekin 615 yil oxirida vaziyat yana
og’irlashib ketadi. 80 dan ortiq musulmonlar ikkinchi hajratga yana
Xabashistonga j o ’naydi. Quraysh xonadonlarining zadogonlari Abu
Tolibdan, yo Muhammad targ’ibotini to’xtatsin yoki hoshimiylar
xonadonidan haydalsin, deb talab qiladilar. Abu Tolib bu talablami
qat’iyan rad qiladi. 200-300 hoshimiy payg’ambar hovlisi atrofiga
chodir tikib uni himoya qiladilar. Bunday noqulay vaziyat ikki yildan
ko ’proq davom etadi.
619 yilning iyul oyida Abu Tolib vafot qiladi, ikki oydan so’ng esa
Xadicha ham olamdan o ’tadi. Hoshimiylar xonadoniga Abu Lahab
boshliq bo’lib qoladi. U Muhammadni urug’ himoyasidan mahrum, deb
e ’lon qiladi. Bu holat Muhammad hayotini xavf ostida qoldiradi. U
asrandi o ’g ’li Zayd bilan yashirin holda Makkadan chiqib T oif shahriga
y o ’l oladi. Lekin toifliklar ulami masxaralab, toshbo’ron qilib
haydaydilar. Muhammad g ’oyatda og’ir ruhiy holatda orqaga qaytadi.
So’ng u Xiro g ’origa yashirinadi. Obro’li Navfal avlodidan bo’lgan
M ut’im Ibn Ali Muhammadni o ’z uyiga qabul qiladi. U qurolli guruhi
bilan Kab’a oldiga kelib payg’ambami o ’z himoyasiga olganligini e ’lon
qiladi. Payg’ambar o ’z tarafdorlari orasida targ’ibot olib boradi,
makkalik zodagonlar bilan esa to’qnashmaslikka harakat qilaveradi.
Payg’ambaming targ’iboti 620 yilning iyul oyida Yasrib shahridan
xajga kelganlarga katta ta’sir ko’rsatadi. Xajdan qaytib borganlar orqali
Yasrib aholisi o ’rtasida bu targ’ibot haqida ijobiy fikr yoyila boshlaydi.
Makkadan 350 kilometr shimolda joylashgan Yasrib vohasida
yashaydigan Avs va Xaeraj nomli arab qabilalari o ’rtasida doimo
ziddiyatlar mavjud edi. Bundan tashqari, bu ikki qabila bilan o ’sha
vohada qo’shni bo’lib yashaydigan Kaynuka, Nzir, Kurayza degan
yahudiy qabilalari o ’rtasida ham tez-tez to’qnashuvlar b o ’lar edi.
Qabilalar o ’rtasidagi ixtilofni bartaraf qiladigan bir tadbirkor “hakam”
b o ’ladigan shaxsga katta ehtiyoj sezilar edi.
81
621-622 yillardagi haj mavsumlarida Yasrib vakillari Muhammad
payg’ambar bilan Makka yaqinidagi Akaba deb nomlangan joyda ikki
marotaba uchrashdilar. Bu uchrashuvlarda Muhammadni safdoshlari
bilan yasribga taklif qilishib, agar payg’ambar «hakam»lik qilishga
ko’nsa, yasrib ahli islomni qabul qilib, payg’ambami o ’zlariga boshliq
etib saylashlarini v a’da beradilar. O ’rtada kelishuv bo’ldi. Yasribliklar
j o ’nab ketgach, Muhammad payg’ambar va uning tarafdorlari asta-sekin
Yasribga ko’nika boshlaydilar. Nihoyat 622 yil 9 sentyabr kechasi
Muhammad Abu Bakr bilan yashirin ravishda Yasribga jo ’nab ketib, 16
kun yo’l bosib 622 yil 24 sentyabrda yasribga eson-omon etib keladilar.
Yasribliklar ulam i yaxshi kutib oladilar, payg’ambar nihoyat yangi
joyda bemalol dam olishi mumkin b o ’ldi. Bu ko ’chish arabcha xijrat
deyiladi. Musulmon yil hisobi - hijriy yil shu 622 yildan boshlanadi.
Islom tarixidan m a’lumki, Muhammad payg’ambar va uning
safdoshlari “muhojirlar”, y a’ni k o ’chib kelganlar, yasriblik musulmonlar
esa “ansorlar”, ya’ni “yordamchilar”, deb nom oldilar. Ulardan
Muhammad payg’ambarga eng yaqin turgan va maslahatchi bo’lgan bir
guruhi
“sahobalar”
(ko’pligi
“asxob”-safdoshlar)
deb
ataladi.
Muhammad payg’ambar ko ’chib kelgandan so’ng Yasrib Madina, y a’ni
shahar, b a’zan esa M adina an-Nabiy (payg’ambar shahri) deb atala
boshlandi. Keyinchalik Islom adabiyotida Makka va Madina Islomning
muqaddas markazi sifatida “Makkai mukarrama” “Madinai munavvara”
deb ataladigan bo’ldi.
Muhammad payg’ambar Madina Markazidagi maydonda o ’z
izdoshlari bilan jum a namozini o ’qiydi va shundan boshlab barcha
musulmonlar to’planib (jamoat bo ’lib) Muhammad payg’ambar
imomligida namoz o ’qishi an’anaga aylanadi. Shu erda payg’ambar
birinchi bor xutba aytgan, keyin xutba ham an’anaga aylangan. Xutba
islom an ’anasida o ’ziga xos duo-iltijo shakli b o ’lib, Muhammad
payg’ambar musulmonlar jamoasiga g ’alaba va omonlik tilab, xutba
o ’qigan.
Muhojirlar
bilan
ansorlar
shahar
markazida
masjid
va
payg’ambarga uy qurdilar. Payg’ambar oilasini ham Makkadan
82
Madinaga ko ’chirib keltirildi. Makkadan yarim yil ichida bir nechta
guruh musulmonlar Madinaga ko ’chib keldilar.
Muhammad Madinada payg’ambar deb tan olindi, keyinchalik esa
siyosiy hokimiyat ham uning qo’liga o ’tdi. U bosh lashkarboshi, bosh
qozi, bosh imom edi. Muhammad payg’ambar rahbarligida musulmonlar
Madinaga ko ’chib kelgandan keyin bu erda to ’rtta - muhojirlar, avsetlar,
xazrajiylar va yahudiylardan iborat guruhlar vujudga keldi. Muhammad
ular o ’rtasida birlikka erishish uchun alohida ahdnoma tuzdi va hujjat
sifatida rasmiylashtirdi.
Makkadan shimolga, Falastin va Suriya erlariga olib boradigan
karvon yo ’li M adina yaqinidan o ’tardi. Bu y o ’l Makka hokimlari va
savdogarlari uchun g ’oyat katta iqtisodiy ahamiyatga ega b o ’lganligi
uchun, dastlabki yillarda kurash ana shu kavron yo’li ustida boshlangan.
Dastlabki jang 624-yil mart oyida Badr qudug’i atrofida b o ’lgan.
Bu jangda Muhammad boshchiligida 300 dan ziyod musulmonlar va
Abujahl boshchiligida 850 Makkalik qo ’shin qatnashgan. Urushda
musulmonlar
engib
chiqadi.
Natijada
musulmonlar
jamoasi
mustahkamlanadi. Jangda musulmonlar 30 ta ot, 150 ta tuya, k o ’p qurol-
anjomlami o ’lja oladi. 624-yil 16 mart (Hamal) kuni Qur’onning 8-al
Anfol (O’lja) surasi vahiy bo’ladi. Bu surada o ’ljani qanday taqsimlash
ko’rsatilgan.
Unda,
o ’ljaning
beshdan
bir qismi
musulmonlar
jamoasining manfaatiga, piyoda askarga bir hissa, otliq asqarga ikki
hissa berilishi ko’rsatilgan, adolatli taqsimlashga da’vat qilingan.
Keyinchalik bu qoida xalifalar davrida ham saqlanib qolgan. Badr
jangida 622 yildagi ahdnoma buzilganligi uchun Kaynuka yahudiy
jamoasi jazolanadi va 624 yil 10 aprelda ko’chirib yuboriladi.
Musulmonlar bilan yahudiylaming tarixiy nizolari o’sha davrdan
boshlanib, hozirgi davrda arab davlatlari bilan isroil mojaralarida davom
etmoqda.
Shuni ham ta ’kidlash kerakki, musulmonlar bu davrda (Makkada
ham Madina ham) an’anaviy muqaddas shahar hisoblangan Quddus
(Ierusalim) tomonga qarab namoz o ’qishgan. Qiblaning o ’zgarilishi va
Makkadagi K a’baning qibla deb belgilanishi Badr jangi va Kaynuka
bilan to’qnashuvdan keyin yuz bergan.
83
Shuningdek, birinchi bor masjidda namoz o ’qish boshlanishi
oldidan azon aytish ham shundan boshlangan. Payg’ambaming Bilol
ismli ozod qilingan quli azonchi (muazzin)lik qilishni boshlagan. Xuddi
shu davrda birinchi bor ro ’za tutish marosimi va u tamom bo’lgach ro’za
hayiti namozi ham kiritilgan. Ro’za tutish 625 yilning ramazon oyidan
tutilishi belgilab qo’yilgan edi. U hozir ham o ’z kuchini saqlamoqda.
Dostları ilə paylaş: |