oyida uylanadi va uning etim qolgan ikki o ’g ’ilchasini o ’z tarbiyasiga
oladi.
Feodalizm sharoitida o ’rta asrlar musulmon mamlakat-larida diniy
mutaassiblik kuchayadi, ilk islomga xos demok-ratik va insonparvarlik
g ’oyalarining mazmuni unutiladi, boylar va hokimlar uchun etimlarga
g’amxo’rlik emas, balki shuhratparastlik va shahvatparastlik tuyg’ulari
hamda oilaning mol-mulkini ko’paytirish, o’z manfaat, huquqlarini
kuchaytirish kerak edi. Lekin bu mohiyatan ilk islomga xos ahloqiy
tamoyillami qo’pol buzish bo’ldi.
Xandak jangi va Xudaybiya ahdnomasi. 627 yilning mart-aprel
oylarida yuz bergan “Xandak jangi” islom tarixida muhim rol o ’ynadi.
Makkada Abu Sufyon 10000 kishidan iborat askar to’pladi,
Muhammad payg’ambar esa 3000 askar to’play oldi. U Madina atrofiga
xandak, ya’ni suv bilan to’ldirilgan chuqurlik qazdirdi. Abu Sufyon
qo’shini 627 yilning 31 martida Madinaga etib kelib, mudofaa
86
inshootlarini ko’rib hayratga tushadi. U o ’z qo’shini bilan Madinani
qamaiga oladi, lekin na piyodalar, na otliq askarlar xandak
himoyachilarini
yorib
o ’ta
olmaydilar.
Chunki
Madina
ahli
mudofaachilami o ’q-yoy, oziq-ovqat, suv bilan muntazam ta’minlab
turdilar, kamonchilar yaxshi mergan bo ’lib dushmanga talofat etkazardi.
Qamal 15 kun davom etdi. Makka armiyasi oziq-ovqat, suvsizlikdan
juda qiynaladi, norozilik va ruhiy tushkunlik kuchayadi. Natijada Abu
S ufy o n 14 aprelda qamalni bekor qilib chekinishga majbur b o ’ladi.
Madinaliklar jangda g ’alaba qiladi.
Makkaliklar qaytib ketgach, ahdnomani buzganligi uchun Quraysh
qabilasiga hujum boshlanadi va tor-mor etiladi. Oqibatda k o ’plab
askarlar asir olinadi. 1500 ta qilich, 300 ta sovut, 100 ta nayza, 1500 ta
qalqon, bir qancha tuya va boshqa hayvonlar o ’lja olinadi, qabila erlari,
mol-mulki musulmonlar ixtiyoriga o ’tadi va ular ersiz kishilarga b o ’lib
beriladi.
629 yil haj vaqtida Muhammad payg’ambar va 2000 kishidan
iborat boshqa hojilar ehrom kiyib Makkaga hajga keladilar. Makkaliklar
uch kun payg’ambar va uning safdoshlariga Makka va K a’bani b o ’shatib
beradilar. Makka ahli payg’ambaming obro’si naqadar balandligi va
uning kuch-qudratini ko ’rib tan beradilar, unga xayrixohlik qiladilar.
M ashhur harbiy sarkarda Xalid ibn Valid birinchi b o ’lib islomni qabul
qiladi, uning orqasidan Amr ibn al-Os ham islomni qabul qiladi. Abu
S u fy o n o ’zini yakkalanib qolganini his qiladi. 629 yilda Abu S ufyon
Madinaga Muhammad payg’ambar bilan muzokara olib borish
maqsadida keladi. Muzokarada m a’lum bo ’ladiki, Makka zaiflashgan. U
M adina bilan ko’p qon to’kil-masligi uchun sulh tuzishga kelganiigini
aytadi.
Muhammad payg’ambar 10 minglik qo ’shin to’plab 630 yil yanvar
oyining boshida Makkaga yurish boshlaydi. Payg’ambaming yagona
tirik qolgan amakisi Al-Abbos yo ’lga chiqib uni kutib oladi va islomni
qabul qiladi. Makka deyarli jangsiz olinadi. G ’alabadan so’ng
payg’ambar Makkani tomosha qiladi. K a’bani ziyorat etadi, u erdagi
qabila xudolarining sanamlarini olib chiqib, uloqtirishni buyuradi,
devorlardagi rasmlami o ’chirtiradi, keyin u erda namoz o ’qiydi. K a’ba
87
oldidagi baland zinaga chiqib, umumiy avf-kechirish e’lon qiladi va
K a’bani Islom ibodatxonasiga aylanganligini aytadi. U bundan buyon
K a’baga mushrikiylar kiritilmas-Iigini ta’kidlab o ’tadi.
A vf - gunohkor gunohidan o ’tmoqlik hamda ularga uqubatu
siyosat qilmoqdan voz kechmoqlik.
632-yilning yanvarida Muhammad payg’ambar o ’zi hajga boradi.
U 100 ta tuyani qurbonlik qiladi. O ’zi bilan olib kelgan K a’ba yopig’i
(arabcha «kisva»)ni Ka’ba ustiga yopadi. Bu an’ana hozir ham saqlanib
qolgan. Har yili haj boshlanish oldidan K a’ba ustiga yangi kisva
yopiladi, eskisini hojilarga, parchalab, tarqatiladi.
Muhammad payg’ambar qurbonlikdan so’ng barcha hojilami
to’plab ularga xutba aytgan, haj marosimini ado etish bilan bog’liq juda
ko ’p masalalarga anikqlik kiritgan. Bu payg’am-baming oxirgi haj safari
bo ’lganligi uchun u islom tarixida “haj-al-vido” ’ (vidolashuv haji)
deyiladi.
Muhammad payg’ambar hajdan qaytgach bir necha oydan keyin
salomatligi yomonlashadi, boshi qattiq og’riydi va dar-monsizlanib yotib
qoladi. Bir necha hafta kasal b o ’lib yotgandan keyin Rasululloh 632 yil
8 iyunda o ’z uyida vafot etadi. Abu Bakr ba’zi yaqin safdoshlari bilan
birga uni yuvib va kafanlab, o ’sha uy ichiga kovlangan qabrga
qo ’yadilar.
Muhammad vafotidan keyin uning o ’rinbosarlari yoki noiblari
(arabcha xalifalar) davlatni boshqara boshlaganlar va shu munosabat
bilan musulmonlar davlati “arab xalifaligi” deb nom olgan.
Payg’ambarimiz Muhammad (s.a.v.)ning “Mendan keyin xalifalik
30 yil davom etadi. Undan so’ng podshohliklar paydo bo’ladi”, degan
hadislari bor. (Imom at-Termiziy). Haqiqatdan ham, payg’ambarimiz
bashoratlarini tarix tasdiqladi. 30 yil xulofoyi Rashidiylar, Abu Bakr as-
Siddiq, Umar bin al-Hattob, Usmon bin Affon, Ali bin Abu Tolib 632-
661 yillar davomida islomni asl holida saqlagan holda xalifalik qildilar.
Undan keyingi davrlarda xalifalar emas, balki ummaviylar, abbosiylar
sulolalariga mansub bo’lgan podshohlik va amirliklar hukmronlik
qildilar9.
9 Динлар какида маълумот. Тошкенг-2000, Буклет. 3-буклам.
88
Dastlab Muhammad payg’ambarning ilk safdoshlaridan biri
(Qaynotasi) bo ’lgan Abu Bakr Siddiq (hukmronlik davri 632-634 yillar)
xalifa deb e ’lon qilingan. Shu vaqtda bir qancha arab qabilalari o ’rtasida
Madina hukmronligiga qarshi, o ’z mustaqilligi uchun harakatlar ham
bo ’lgan. Lekin ular tezda bostirilgan. Abu Bakr davrida shimoliy
hududlarga hujum boshlangan. Vizantiyaning kuchsiz qo ’shinlari jiddiy
qarshilik ko’rsatishga ojiz edilar. Abu Bakr vafot qilgach Muhammadga
uzoq qarindosh, unga sodiq safdosh bo ’lgan Umar ibn-ul-Hattob xalifa
etib saylanadi. Uning xalifalik davri (634-644 yillar) 10 yilga
cho’zilgan, U ikkinchi xalifa edi. Umar davrida Arabistondagi barcha
qabilalar bo ’sundirildi va ulam i Madina hokimiyati qo’l ostida
birlashtirish oxiriga etkazildi. Iqtisodiy, siyosiy hamda mafkuraviy
jihatlardan
mustahkamlanib
olgan
arab
xalifaligining
qo’shni
mamlakatlarni bosib olish uchun yurishlarining birinchi bosqichi Umar
davrida boshlandi. Bu davrda, y a’ni 638 yili Damashq, 640-yili Quddus
(Ierusalim) olindi. Falastin va Suriya erlari to’la ravishda xalifalik
q o ’liga o ’tdi. Shu vaqtning o ’zida Mesopatamiya va Eronga ham
yurishlar boshlandi. 637 yili arab qo’shinlari Eron poytaxti Tehronga
bostirib
kirdilar.
644-645
yillarda
Hindiston
chegaralariga
yaqinlashdilar. Shimol va shimoliy-sharq tomonga yurish boshlagan
arab qo’shinlari 640 yili Armanistonni bosib oldilar. 639-yilda Misrga
hujurp boshlandi va 647 yilgacha arablar shimoliy Afrika sohillarini
Tunisgacha egallab oldilar.
Umar zaharlab o ’ldirilgach xalifalik taxtiga Muhammad-ning
yaqin do’stlaridan bo ’lgan Usmon ibn Affon (uchinchi xalifa) o ’tirdi.
Uning xalifalik yillari (644-656 yillar) 12 yil davom etgan. U vafot
etgach o ’m iga payg’ambaming kuyovi va amakisining o ’g ’li Ali ibn
Tolib o ’tdi va (656-661-yillar) 5 yilgina xalifalik qildi. Usmon va Ali
xalifaligi davrida ham istilolar davom etdi. Ayniqsa, Kavkaz va
Markaziy Osiyo tomonlarga yurishlar kuchaydi. Qisqa vaqt ichida
Gruziya, Ozarbayjon, Eronning shimoliy qismi, Xuroson erlari arablar
qo’l ostiga o ’tdi va ulaming qo’shinlari Amudaryo sohillariga chiqdi.
VH-asr oxiri va VUI-asr boshlarida (xalifalikda ummaviylar
xonadoni hukmron b o’lgan 661-750 yillarda) arablar istilosining
ikkinchi davri boshlandi. Shimoliy Afrikada istiloni davom ettirib, u
89
joylar va Ispaniya bosib olindi va uni Al-Andaius nomi bilan xalifalik
tarkibiga kiritdilar.
Arab istilochilari VH-asr 70-yillarida Eron hududini bosib olishni
tugallab, Markaziy Osiyo erlariga (arablar Movoraunnahr - daryo
ortidagi erlar deb ataganlar) avval bosqinchilik hujumlari qildilar,
keyinchalik VUI-asr boshlaridan VIH-asr (705-715) o ’rtalarigacha bu
erlami lashkarboshi Abu Muslim ibn Qutayba to ’la bosib oldi. Mahalliy
xalqlar arablarga qattiq qarshilik ko ’rsatdilar. Mavorounnahrda ularga
qarshi Muqanna, Sumbob, M ug’, Gurak, Divashti boshchiligida yirik
xalq qo’zg’olonlari b o ’ldi. Arablar mahalliy xalqlar sig’inadigan
otashparastlik ibodatxonalarini buzib tashladilar. Kitoblami m a’jusiy
kitoblar deb yoqib yubordilar. Mahalliy olimlami, savodli kishilami
o ’ldirdilar yoki qul qilib olib ketdilar. Bular to’g ’risida 10-asrda
yashagan Muhammad Narshahiy o ’zining “Buxoro tarixi” degan 2 jildli
kitobida va Abu Rayhon Beruniy o ’zining «O’tmish xalqlaridan qolgan
yodgorliklar» degan kitobida m a’lumotlar qoldirganlar.
Bosib olingan erlarda islom dinini kiritish uchun hamma vositalar
(qurolli kuchlar ham, d a’vat, targ’ibot, soliq siyosati ham, pora,
imtiyozlar berishlar ham) ishlatildi.
Islom
dini
IX-X-asrlarda
Tataristonda,
X-XII-asrlarda
Boshqirdistonda tarqaldi.
Qozog’iston va Qirqg’izistonda islomning kiritilishi XlX-asrda
ham davom etdi. Shimoliy Kavkaz xalqlari o ’rtasida Islom, XlV-asrda
kabardinlar va balkarlar, XlX-asrgacha chechenlar va ingushlar orasida
yoyildi.Nisbatan qisqa tarixiy muddat ichida arab xalifaligi o ’sha
zamondagi eng katta imperiya bo’lgan Vizantiyaning juda katta
hududlarini bosib oldi. Eronda Sosoniylar imperiyasi butunlay tugadi.
Buning natijasida Amudaryo sohillaridan Shimoliy Afrikagacha, Tbilisi
va Darbanddan Yaman va Ummongacha, Ispaniyagacha cho’zilgan
yangi davlat - xalifalik vujudga keldi.
Qisqa davrda arab qo ’shinlari bunday engil g’alaba qozonishining
sababi: bu davrda ularga jiddiy qarshilik ko’rsatadigan kuchning y o ’qligi
edi. Qadimgi imperiyalar Vizantiya bilan Eron o ’zaro urushlarda holdan
toygan, xalqlar qattiq jabr-zulmdan bezigan edi. Shimoliy Hindiston,
Kavkaz, Markaziy Osiyda ham kuchli yirik davlatlar yo’q edi. Masalan,
Markaziy Osiyoda VIII-asr boshlarida 19 ta mayda davlatlar b o ’lib, ular
90
o’zaro urush olib borardi. Buxoro Samarqandga, Samarqand Toshkentga
yordam ko ’rsatmadi. O ’zaro qirg’inbarot urushlar xalqning joniga
tekkanligi, islom dinining mahalliy dinlarga yaqinligi va o ’xshashligi,
yangi dinning moslashuvchanligi, uni qabul qilish shartlarining engilligi
islom tantanasini ta’minlagan omillardan biridir.
Xorazm esa chetda turardi. Bu arablarga engil g ’alaba qilishga
vaziyatni paydo qilgan edi.
Bosib olingan barcha hududlarda xalifalikka bo’ysunuvchi
hokimliklar tashkil topdi, xalqlardan davlat hisobiga va mahalliy
hokimiyat uchun o ’nlab soliqlar, o ’lponlar yig’ib olinardi. K o’p shahar
va qishloqlarda masjid, madrasalar, diniy maktablar, katta ruhoniylar
maqbaralari, k o ’plab qalandarxonalar vujudga kelib, islom urf-odatlari
va shariat dasturlari turmushga chuqur singib ketdi.
Xalifalikka b o’ysundirilgan xalqlar o ’rtasida sadvo-sotiq kuchaydi.
“Ipak yo’li” orqali o ’zaro aloqalar olib borildi.
Hozirgi zamonda islom jahon dinidan biri sifatida 125 davlatda
tarqalgan, dunyoda 1 milliarddan k o’proq musulmon-lar mavjud.
Arabiston yarim orolida, Kichik Osiyoda, Shimoliy Afrikada, Osiyo
qit’asida, Evropa, Amerika qit’alarida ham musulmonlar yashaydilar. 28
davlatda islom dini rasman davlat dini hisoblanadi. (Eron, Pokiston.
Saudiya Arabistoni, Qatar, Birlashgan Amirliklar, Quvayt va boshqalar).
Eng ko’p musulmonlar arablar (136 mln kishi). Indoneziya - musulmon
davlatlari orasida aholisi eng k o ’p (153 mln. kishi) mamlakatdir.
O ’zbekiston musulmonlari idorasi boshqaruvi ostida rasmiy
ro ’yxatdan o ’tgan, barcha qulayliklar yaratilgan 2066 masjid, 9 ta
madrasa va Ikkiti Islom instituti, bitta Halqaro Islom akademiyasi va 5 ta
ilmiy maktablar faoliyat olib bormoqda.
Qur’on VII asrga oid qadimiy yodgorlik bo’lgani sababli ichki
tuzilishi, yozilish uslubi, mazmuni, iboralari jihatidan o ’ziga xos
xususiyatlarga ega b o ’lgan kitobdir.
U 114 ta sura(tizim, qator), 6236 oyat(ilohiy belgi, m o’jiza)dan
iborat. Qur’on matni sura va oyatlardan tashqari yana 30 ta “juz”
(o’zbekcha “pora”) ga bo’lingan. Juz’ - keyinchalik Q ur’on matnini
o ’qishga oson bo’lishi uchun teppa-teng 30 ga bo’linganligidan paydo
bo ’lgan.
VI
Masalan. Q ur’ondagi eng katta 2-al-Baqara surasi ikki poradan
ko’proq, keyingi 37 ta kichik suralar jamlanib bir poraga kiritilgan.
Suralar Q ur’onda o ’z mazmuniy izchilligiga yoki nozil bo’lgan
vaqtiga, y a’ni muddatlar tartibiga qarab emas, balki hajmiga qarab
joylashtirilgan. Bundan faqat bir necha sura mustasno. Masalan, faqat 7
ta oyatdan iborat 1-sura («Fotiha») oldinga joylashtirilgan, chunki bu
sura mazmuni iymon uchun juda muhim hisoblanadi.
Suralardan 90 tasi Makka davrida va 24 tasi Madina davrida nozil
bo’lgan. Q ur’onda diniy-falsafiy tasaw urlar va rivoyatlar: qabila-
u rag’chilik hayot tarziga xos an’ana, urf-odat va marosimlar, ijtimoiy-
iqtisodiy munosabatlami tartibga soluvchi huquqiy va ahloqiy qonun va
qoidalar, jumladan, oila-nikoh, ajdodlar va avlodlarga munosabat,
mulkchilik va vorisilik, savdo-sotiq va qarz muammolariga xos
ko’rsatmalar o’z ifodasini topgan. Qur’onning insof, vijdon, halollik
kabi ahloqiy ta’limotlari umumbashariy qadriyat hisoblanadi.
Dostları ilə paylaş: |