Maturidiylar
Abu Mansur al-Maturidiy (994 yilda vafot etgan)
bo'lib, u mutazilitlar va jahmitlar bilan tortishuvlarda "asosli dalillar" va
qo'rqinchli dalillami ishlatgan. Maturidizm nihoyat XIII asrda shakllandi
va Usmonli hukmronligi davrida musulmon dunyosida eng katta
tarqalish va ta'sirga ega bo'ldi. Maturidizm ko'pgina hanafitlar
tomonidan e'tiqodning doktrinal asosi sifatida qabul qilingan. Al-
Maturidiyning falsafasi va uning qarashlari umuman uning zamondoshi
bo'lgan
Abul-Xasan
al-Ashariyning
(asharitlaming
eponimi)
e'tiqodlariga yaqin. Ikkala faylasuf mutatsitlaming irsiy qarashlariga
javoban o'z ta'limotlarini ishlab chiqdilar. Ushbu maktablar o'rtasidagi
farq "Xudoning mavjudligi" masalalarida yotadi, unda al-Maturidiy
vahiydan tashqari ongga tayanishga ruhsat bergan, ammo shu bilan birga
u Xudoning amrlarini ong bilan tushunib bo'lmasligini tan olgan.
Asariylar
Sunniy aqida maktabi (akida), Qur'on va Sunnatni
sharhlashda qat'iy an’anaviylik va matnshunoslikka sodiqligi bilan
ajralib turadi. Asarius tarafdorlari Qur'onning allegorik talqinini inkor
etadilar, ilohiy sifatlar haqida noaniq oyatlaming ma'nolarini qoldiradilar
va ular haqida o'ylamaydilar va ularga asl ma'noni bermaydilar. Ism asar
so’zidan olingan bo'lib, "iz", "iz", "an'ana", "kotirovka" degan ma'noni
anglatadi. Asariylarga ishonishning asosiy manbalari Qur'on va
Muhammad
payg'ambaming
sunnatidir.
Noma'lum
xabarlaming
ma'nosini
tushuntirishda
ular
faqatgina
Xudo
ularning
to'g'ri
tushunchasiga ega ekanligiga ishonishadi va odamlar "qanday qilib
105
so'ramasdan" (b-la buzz) xabarlami qabul qilishlari kerak va ular uchun
mantiqiy tushuntirish berishga harakat qilmaydilar. Ushbu maktabning
taniqli vakili Ahmad ibn Xanbaldir.
“Hadis”,
“Sunnat”
so’zlari
bir
m a’noda
qo’llanib,
ular
payg’ambarimizning aytgan so’zlari, fe’l-atvorlari va axloqlarini, ya’ni
hayot yo’llarini anglatadi. Hadis ilmi bilan shug’illanuvchi kishilar
muhaddislar deyiladi. Muhammad payg’ambar ta ’limotida va faoliyatida
ilmga, ilm o ’rgatishga juda katta e’tibor beriladi. Qur’oni Karimda ham
hadislarda ham o ’zining yorqin ifodasini topgan. Hadislarda ilm poklik,
halollik, kishilami yaxshilik sari boshlovchi, qorong’ulikda yo’l
ko’rsatuvchi m ash’al tariqasida talqin qilinadi. Ilm - bu hikmat, poklik
ramzi, ilmsizlik johillik, u bilan shug’illanmaslik nopoklik deyiladi. Ilm,
a w alo e ’tiqoddir. Imon bilan ilm egzak. Har qanday ilmli odam o ’z
bilimiga amal qilishi, undan kelib chiqib, kishilarga to ’g ’ri yo’l
k o ’rsatishi maslahat beriladi.
Hadis ilmining rivojida oltin davr hisoblangan xijriy uchinchi
(melodiy to ’qqizinchi) asr katta bosqich bo ’ladi. Butun musulmon
olamida eng nufuzli manbalar deb tan olingan 6 ta ishonchli hadislar
to ’plami (As-saxiy as-Sitta) mualliflari ham yashab ijod qilganlar. 6
mahaddisning deyarli hammasi Markaziy Osiyo xalqlari vakillari b o’lib,
ular:
1) Abu Abdulloh Muhammad ibn Ismoil Al-Burxoniy 194 (810)-
256 (870)
2) Immom muslim ibn Al-Xajjoj 206 (819)-261 (874)
3) Imom Iso Muhammad ibn Iso at-Termiziy 209 (824)-279 (892)
4) Imom Abu Dovud Sulaymon Sijitoniy 202 (817)-275 (888)
5) Imom Ahmad an-Nasoniy 215 (880)-303 (915)
6) Imom Abu Abdulloh Muhammad ibn Yazida ibn Mojja 209
(824)- 273 (886) kabi muborak siymolardir
Ushbu muhaddislaming har biri hadis ilmining rivojiga salmoqli
hissa qo’shgan benazir olimlardan hisoblanib, ulaming» tabarruk
nomlari abadul-abad yashaydi. Shu bilan birga hadis ilmida Amir ul-
M o’miniy,
Imom
al-Dunya,
imom
Al-Muhaddisiy,
(Barcha
106
muxaddislaming nomi) degan sharafli nomlarga sazovor bo’lgan Imom
Al-Buxoriy hazratlari alohida e’tiborga molik zotdir. 1998 yil 24
oktyabrda Hadis ilmining sultoni Imom al-Buxoriyning 1225 yilligi
nishonlandi. Samarqandning Chelak tumani Xarsang qishlog’ida Imom
al-Buxoriy maqbarasi va masjidini tamirlandi hamda bu erda qadimiy
milliy m e’morchilik
an’analari bilan uyg’unlashgan zamonaviy
inshoatlardan iborat muhtasham yodgorlik qurildi.
Umuman Imom al-Buxoriy 40 ga yaqin kitob yozgan. Hozir
manbalarda 23 tasi aniqlangan. Shulardan 2 tasi Sahih Buxoriy (4-kitob)
va Al-adab-almufrad kitoblar nashr etildi. Imom al-Buxoriy ilmi-
amaliyot jihatidan shohona, moddiy-ma’naviy jihatdan esa faqirona
hayot kechirganlar. 1997 yilda «Imom al-Buxoriy» xalqaro xayriya
jam g ’armasi tashkil etildi. Imom al-Buxoriy tavallud kunlari 1998 yil
sentyabrda Samarqandda nisholandi: «Imom al-Buxoriy va uning dunyo
madaniyatida tutgan o ’m i» mavzuida xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
o ’tkazildi.
T asaw u f (sufiylik) - sof degani islomdagi diniy-falsafiy oqim.
T a sa w u f ta’limoti VIII asrlarda islomda paydo bo’lgan. Unda xalqning
aqli, tavakkuri, m a’naviy hayoti, hikmatlari o ’z ifodasini topgan.
T a sa w u f - Olloh va payg’ambarlami yaxshi ko ’rish, bor vujudini ularga
bag’ishlashdir. Umuman ta sa w u f bid’at, g ’aflat, dunyoparastlik va
xalqdagi parokandaliklarga qarshi bo ’lgan buyuk kishilaming maslagi
asosida tuzilgandir. T asaw ufda insonparvarlik, odamiylik, insof,
sahovat, muhabbat, haqidagi g ’oyalar mujassamlangan. Demak, ta sa w u f
ahli pok va go ’zal bo’lishga, haq va haqiqatni bilishga intilgan.
Sufiylik musulmon Sharq xalqlarining ko’p asrli m a’naviy
hayotining g ’oyaviy asosini belgilab bergan ta’limot bo ’lib maydonga
chiqdi. U ilohiy poklik va insoniy go’zallikni idrok etish y o ’li, haq va
haqiqatni himoya etish vositasi b o ’lib xizmat qildi. So’fiylikning o ’zi 3
oqimga bo’linadi:
Mansur Xalloj Faxriddin Attor, Jalollidin Rumiylar mansub
bo ’lgan oqim. Ularning ta’limoticha xudo har jihatdan kamoldir, eng
oliy go’zallik, shodlik, baxt uning vaslidadir. Foniy b o ’Iishdadir.
107
So’fiylar inson m a’naviy kamollika erishish yo ’lida 4 bosqichni o ’tish
kerak, deb hisoblaydi:
Birinchi bosaich - Shariat: diniy marosimlar va shariat aqidalarini,
tavoqlami aynan, izchil bajarish. Chunki shariat qonun bo’lib, bu qonun
vujudni va qalbni tarbiyalaydi.
Ikkinchi bosqich - Tariqat: nafsni tiyish, xushnudlik, xilvat,
m a’naviy muhabbatni chuqirlashtirib, xudo haqida o ’ylash, ya’ni tariqat
- fano, o ’zdan kechish, ko’ngilni poklab, ruhni nurlantiruvchi faoliyat
shakli.
Uchinchi bosqich - M a’rifat: hamma narsaning, butun borliqning
asosi xudo ekanligini, o ’zining mohiyati bilan birligini bilaish va
anglash. Bunda odam uchun barcha kibru havo, manmanlik, shon-
shuhrat, bemani b o ’lib k o ’rinadi. Shunda u orif, y a’ni bilimli xudoni
tanigan bo’ladi.
To’rtinchi bosqich - Haqiqat: bunda sufiy xudoning dargohiga
erishadi, vasliga vosil bo’ladi, u bilan birlashadi, vahdat tashkil etadi,
shu bilan inson foniy, ya’ni anal-haq bo ’la oladi.
2)So’fiylikning 2-oqimiga mansub bo’lgan sufiylar 1-oqim
qarashlarini
qabul
qilgan,
ammo
islom
dini
tartib-qoidalariga
moslashtirilgan. Bu oqimning eng mashhur nazariyotchisi Zayniddin
binni Muhammad Imom G ’azzoliy (1058-1111), Ahmad Yassaviylardir.
G ’azzoliy inson kamoliga etishi, xudo vasliga etishi uchun m a’lum
shartlami bajarib o ’tishi kerak, deydi. Bular Qur’on va Hadisdagi
qoidalardir.
3)sufiylikning 3-oqimi naqshbandiya ta’limoti bilan bog’liqdir. Bu
oqim XIII asr oxirlarida shakllandi. XIV-XV asrlarda Markaziy Osiyo
keng rivojlandi. Bu o ’lkada yassaviylik bilan bog’liqdir.
O ’rta Osiyoda tasavvuf ta’limotining paydo bo’lishi yirik
mutafakkir va donishmand Shayx ul- shuyk (shayxlar shayxi) Hazrati
Y usuf Hamadoniy nomi bilan bog’liq.
l.Y usuf Hamadoniy (1048-1140) Hamadon (Eron) yaqinida
Guznjird qishlog’ida tug’ilgan. U g ’aribona hayot kechirib, umri bo’yi
dehqonchilik va kosibchilik bilan tirikchilik o ’tkazgan bo’lishiga
108
qaramay Turkiston va Xuroson xalqining m a’naviy-madaniy hayotida
katta rol o ’ynagan. U hayotda x u sh f 1 va e’tiborli inson bo’lgan. U Alloh
vasliga etmoq uchun sa’y-harakat qiladi, o ’z kamolini oshiradi,
boshqalami ham shu yo ’lga da’vat qiladi va bu sohada ko’p shogirdlar
etishtirdi. Uning ta ’limotiga k o ’ra o ’zining fikr-zikrini Alloh taologa
bag’ishlab bu y o ’lda poklik, to’g ’rilik halollik o’z qo’l kuchi, halol
mehnati bilan kun
kechirgan.
Taniqli
olim O rif Usmonning
ta’kidlashicha, Hamadoniyning 700 dan ortiq shogirdlari vali darajasiga
etishgan.
2. Zamaxshariy (1076(467)- 1144 (538) - Buyuk alloma
Abulqosim Mahmud ibn Umar ibn Ahmad Zamaxshariy Toshvuz
viloyati Taxta tumanida tug’ilgan. Zamaxshariy Al-Foiq fi g’aribil-hadis
lug’ati muqaddimasida Qur’oni Karimdan so’ng hadislar musulmon
jamiyatida muhim o ’rin egallashi bilan birga, arab tilining chiroyli,
mosligi haqida gapiradi. Uning Asosul-balog’a lug’atida so’zlaming
k o ’p m a’noli xususiyati qida gapiradi.
3. G ’ijduvoniy- Xoja Abdulxoliq G ’ijduvoniy (1108-1179)-
Naqshbandiya
tariqatining
poydevoriga
asos
solgan
mashoyih
hisoblanadi. Shayx ul shuyk (Shayhlar shayhi) darajasigacha k o ’tarilgan.
T a sa w u f ta’limotida - Naqshbandiya tariqatining asosiy qoidalarini
ishlab chiqqan. U Markaziy Osiyo o ’lkasida ta sa w u f ilmining, turk-
islom olamidagi m a’naviyat va irfon an’analarining keyingi takomilida
juda katta rol o’ynagan.
4. At-Termiziy - Abu Iso Muhammad at-Termiziy (824-894)
Islom dunyosida nom qozongan buyuk muhaddis olim. Hadislarda
insonning kamolga etishi uchun talab etiladigan insoniy fazilatlar aks
ettirilgan bo ’lib, bular mehr-oqibat ko’rsatish, sahiylik, ochiq ochiq
k o ’ngillik, ota-ona va kattalarga, qarindoshlarga g ’amxo’rlik, hurmat
faqir-bechoralarga muruvvat, vatanga muhabbat, mehnat va kasb-
hunami ulug’lash, halollik, poklik, o ’zaro d o’st, tinch-totuv bo’lish va
boshqalardan iborat.
5.Ahmad Yassaviy - (1041-1166-67)- (sayramda tug’ilgan) -
Yassaviyning hikmatlarining axloqiy, falsafly, ilohiy, ildizlari Q ur’on va
109
Muhammad
payg’ambar
hadislariga
borib
bog’lanadi.
Uning
hikmatlarida nasihat asosiy o’rin tutadi. Ularning barchasida sufiylik -
tasavvufidagi haqiqatni bilish, xalqni sevish uchun nafsu dunyodan
chekinishdir. Insondagi har qanday illat, qabohat uning ongida qurib
bitishi kerak. Ana shunda, insonda b a’zi nuqsonlar qayta tiklanmaydi,
deydi. Zero - tasavvuf - nafs lazzatlaridan voz kechishdir. Nafs -
ochko’zlik, o ’g ’rilik, jaholat, xudbinlikni keltirib chiqaradi. Yassaviy
nodonlik tufayli hayotda savodsizlik, diyonatsizlik, ota-ona va
ustozlarga hurmatsizlik, m a’naviy qashshoqlik, yovuzlik, nodonlik,
razolat hukm surgan joyda m a’rifat bo ’lmagan o ’lkada mamlakat
inqirozga yuz tutadi, deydi. Madinada Muhammad, Turkistonda Ahmad
degan ovoza yurgan.
6. Najmiddin Kubro (1145-1221)- Xorazmda tug’ilgan. U
Kubraviya tariqatiga asos soladi, so’fiylikka oid bir qancha asarlar va
tasaw ufiy mazmundagi ruboiylar yozadi. U Sharqda Shayxi valitarosh -
avliyolar tarbiyalab etishtiruvchi m o” tabar shayx va mudaris sifatida
shuhrat qazondi. Najmiddin Kubro asarlari 8 ta b o ’lib, shundan Qur’on
sharhiga bag’ishlangan ta f s if - Ayn al-adab va shogirdlari uchun o ’git-
nasihatlardan iborat Fi al-adab (Odob qoidalari) risolalari hamda 25
ruboiysi bizgacha etib kelgan. Allomaning ruboiylaridagi asosiy g ’oya
komil insonni tarbiyalash, odamni halokatga boshlovchi nafs, xusumat,
gumon, ta’na, nifoq riyo, fosiqlik kabi yomon fe’l-atvordan xalos b o ’lib,
faqat yaxshi ishlar qilishga ruhiy poklikka chorlashdan iboratdir...
7. Bohovuddin Naqishband - Xoji Bohovuddin Naqishband (818-
1318 mel)-891 (1389) - buxoro atrofida tug’ilgan. Uning ta’limoti 2
qatlamdan iborat. 1-qatlam - uni tashqi qatlam desa bo’ladi -
ta’limotning tariqatidagi boshqa ta’limotlar birlashtirgan xususiyatlardir.
2-qatlam (ichkiO - har bir tariqatning o ’ziga xos xususiyatlaridan iborat.
Tariqat y o ’liga kirgan har bir kishi faoliyatining birinchisi - tavbadir.
Tavba ko’pincha buyuk shaxsning o ’zining hayotidagi muqaddas
vazifasi va oliy o ’m i haqida Allohdan, g’ayri oddiy bir voqea vositasi
bilan darak topish jarayonidir.
no
8. X o’ja Ahror valiy - Xoja Ahror Siyrati (807 hij. 91404) -
(1490) B o’stonliq. U odob va kamtarlikni, ustozga nisbatan izzat -
hurmatni o ’m iga qo ’ygan. Uning asarlarida Qur’on va Hadis tafsirlari va
she’riy parchalari keltiriladi. (Toshkent viloyati Bo’stonliq tumanida
tu g ’ilgan). Naqishbandiylik taraqatining davomchisi. U yirik ruhoniylar
o ’rtasida valiy deb nom olgan. Naqishbandiylik X o’ja Ahror davrida
ommani tarkadunyochilikka undadi, qalandarlikni targ’ib etdi...
9. Abdurahmon Jomiy (1414-1492)- XV asrda yashagan. Xirot
yaqinidagi Jom shahrida tug’ilgan. Jomiy 3 ta lirik devoni, 7 dostondan
iborat Hafita avrang (Etti taxt), ta’lim-tarbiyaga oid Bahoriston asarlari
bilan jahon madaniyatiga taraqqiyotiga munosib xissa qo’shgan. Uning
ta’limiy-axloqiy qarashlari Sa’diyning Guliston asari uslubida yozilgan.
«Bahoriston» asari va Xafta avrangga kirgan Tuhfat ul-ahror hamda
Silsilatus-zahab (Oltin tizmalar) va boshqa dostonlarida ifodalangan. Bu
dostonlarda haqiqiy kamolotga erishgan inson haqidagi qarashlarini
bayon etadi. U ilm haqida ko’proq yozib qoldirgan.
10.Alisher Navoiy (1441-1711) - Navoiy asarlarida (Xamsa
dostonlari) komil insonni tarbiyalash uslub va usullari, vositalari ham
ifodalangan. Komil inson, aqilliy, axloqiy, ilm-ma’rifatga intilgan
ijodkor, qobilyatli, bilimdon, oqil va donno kishi, sofdil, insonparvar,
sahovatli, sabr-qanoatga ega b o ’lgan, adolatli, muruvvatli, kamtar,
sog’lom va jism onan baquw at, mard va jasur insonni kuylaydi. U
insonni tarbiyalash kerak deydi.
11.Bobarahim
Mashrab
(1657-1711)
-
o ’zbek
shoiri
va
mutafakkiri. Andijonda tug’ilgan. Uning Devonai Mashrab kitobi bizga
etib kelgan. U o ’z she’rlarida Makkani ziyorat etish ro ’za tutish, u
dunyodagi jannat va do’zax haqidagi afsonalarga ishonishini ba’zida
inkor qiladi. U b a’zan o ’z mistik g ’oyalarini jazava bilan bayon etgan.
Ruhoniyalar fatvosi bilan Mashrab dorga osib o ’ldirilgan. U o ’sha davr
ijtimoiy ziddiyatlarini tasavvuf pardasi ostida aks ettiradi.
i n
|