Nümayiş əleyhinə dəlillər
(mübahisədə sübutlar) əsaslandırma
və sübut əməliyyatlarının təftişi və onlann həqiqətə bənzər müla
hizələrlə dəyişdirilməsi məqsədilə nəzərdə tutulmuşdur. Bura isbat
da qəsdən yol verilən səhvlər, sofızmlər aiddir. Nümayiş əleyhinə
yönəldilmiş aşağıdakı dəlilləri göstərmək mümkündür.
1. Nümunəvi əməliyyatlar əvəzinə istifadə edilən
sofizm və pa-
ralogizmlər.
Paralogizm - qəsdən edilməmiş səhvdir. Ondan fərqli
olaraq sofizm - qarşı tərəfi dolaşdırmaq məqsədi ilə buraxılan səhvdir.
Belə üsul üçün əsas dilin xüsusiyyətlərindən (sinonimlik,
omonimlik, amfıboliya, çoxmənalılıq, qrammatik formanın iki
mənalılığı) istifadə, məntiqi yanlışlıq (ardıcıllıqda, müəyyənləş-
dirmədə, eyniləşdirmədə yanlışlıq), təfəkkür, yaxud əməli prinsip
lərin qəsdən dəyişdirilməsi səciyyəvidir.
2. İsbatın uzadılması (kreditlə isbat və təkzib) - belə üsul adətən
isbat əvəzinə «Biz bu fikrin həqiqiliyini isbat etməyəcəyik...», «Biz
yalan olması hamı üçün aşkar olan bu dəlil üzərində dayanmayaca
ğıq», yaxud «Hələlik daha əhəmiyyətli olanları nəzərdən keçirək»
kimi boş ifadələrdən istifadə edilməsində ifadə olunur.
Belə dəlil ikimənalı şəkildə istifadə edilə bilər. Bir tərəfdən,
polemikanın gərginliyi hansısa əsas olana üstünlük verməklə,
ikinci dərəcəli olanları diqqətsiz qoymaq zərurəti yarada bilər. La
kin digər tərəfdən, isbatın uzadılması metodu insanları yanıltmaq
vasitəsi də ola bilər.
3. Yalançı aksiomatik dəlilin
əsasında belə bir inam dayanır
ki, əgər hamıya məlum olan nə isə varsa (hamı tərəfindən qəbul
edilən, hamı tərəfindən bəyənilən), deməli bu, həqiqətdir (bu ol
malıdır, buna istənilən şəkildə çalışmaq lazımdır və s ).
291
4.
Qəti şəkildə isbat olunmuş müddəa -
yuxarıdakı dəlilin
növlərindən biridir. Əsaslandırmada belə dəlil «müasir elm sübut
etmişdir k i.. . » tipli mülahizələrin köməyi ilə irəli sürülür. Belə bir
dəlil bu gün qəzet səhifələrində daha çox rast gəlinən formada:
«Alimlərin fikrincə, bu hadisə...» şəklində ola bilər. Bel dəlillərin
qarşısına dəqiq suallar, konkret dəqiqləşdirmələrlə çıxmaq lazım
dır və nəticədə, adətən, belə dəlillərin daşı daş üstündə qalmır.
Protokol əleyhinə yönəldilmiş dəlillər mübahisə predmeti üzrə
hər iki tərəfin qəbul etdiyi hökmləri saxtalaşdırmaq məqsədi daşı
yan üsullardan ibarətdir.
Dəlillərin köməyi ilə əsaslandırma sahəsi dəyişdirilir, qarşı
tərəfə onun demədiyi fikirlər aid edilir yaxud əksinə, onun öz te
zisini müdafiə etmək üçün əvvəl dedikləri inkar edilir. Bu qeyri-
qanuni üsula qarşı yeganə əks üsul müzakirə protokolunun dəqiq
aparılmasıdır.
Şəxsiyyətə yönəldilən dəlillər qeyri-qanuni üsulların ən əhə
miyyətli qrupunu təşkil edir.
1.
Dəyənək dəlilləri
elə dəlillərdir ki, qarşı tərəf nə isə qor
xunc təhlükə qarşısında onları qəbul etməyə məcbur olur. Belə də
lillərin aşkar mahiyyəti soyğunçunun «pul kisəsi, ya ölüm!» təkli
fində əks olunur. İstənilən hədə dəyənək dəlilinin növlərindən biri
hesab edilir.
Polemikada analoji dəlildən istifadə edildikdə, hədə mübadilə
sinə keçməyin mənası yoxdur. Yadda saxlamaq lazımdır ki, qüvvə
ilə təzyiq hansı yaxşı məqsədlərlə tətbiq edilməsindən asılı olma
yaraq, qarşılığında yalnız əks təsir doğura bilər.
Mübahisədə də, mexanika qanunlarında olduğu kimi, təsir əks
təsirə bərabərdir. Hədə mübadiləsinə çevrilmiş mübahisəni çox pis
vəziyyət yaranmamış kəsmək məsləhətdir. Həyəcanların soyuma
sı zəruridir. Bəlkə də, ağzından hədə qaçırmış opponentə özünə
gəlmək və belə addımın nə qədər yanlış olduğunu görmək imkanı
vermək lazımdır.
Mübahisənin sonrakı mərhələsinə yalnız belə növ dəlillərdən
istifadəni pisləyən konvensiya qəbul edildikdən sonra başlamaq
olar.
292
2. İftira, ifşaetmə cəhdləri -
siyasi əsaslandırmalarda geniş
yayılmış dəlillərdən olub, düz yolla mübarizə aparmağı bacarma
yan və “ağına-bozuna baxmayan” opponent tərəfindən istifadə edi
lir. Bu, qarşı tərəfin dəlillərinə olan etibarı qırmaq səyləridir.
Bu zaman müxtəlif ifşaedici şaiyələr, “vicdansız” məlumatlar,
sensasiyalı iftiralar və s. istifadə edilir. İfşa «nə qədər çox şərləsən,
o qədər həqiqətə yaxın olar» (oğru elə bağırdı, doğrunun bağn ya
rıldı) prinsipinə əsaslanılır.
Bu metodikada informasiyanın ağlasığmazlığı qəsdən - şüurlu
surətdə təşkil edilir. Birincisi, ona görə ki, məhz belə informasiya
şok vəziyyəti yaradır, ikincisi isə, qeyri-adi həqiqəti təsdiq etmək
də, inkar etmək də eyni dərəcədə çətindir.
Bu növ dəlillərin əsasında müxtəlif şayiələrin şişirdilməsi durur.
Şayiələr informasiyanın yayılmasının xüsusi, alternativ formasıdır.
Şayiələr «qanunu»nun belə bir formulası mövcuddur: şayiə hadisəni
mühümləşdirərək onu ikimənalılığa çevirmək funksiyasıdır.
Bu «qanun»a görə şayiələrə qarşı çıxmaq, onları təkzib və izah
etmək, gecikmiş ətraflı məlumat vermək yalnız şayiələrin canlan
masına səbəb olur, çünki bütün göstərilən vasitələr bu formulanın
tərkib hissələrindən yalnız birinin - ikimənalılığın aradan qaldırıl
masına istiqamətlənmişdir.
Lakin ikimənalılığı aradan qaldırmaq üçün göstərilən səylər nə
qədər çox olarsa, o qədər də fakta diqqət artacaq, çünki mütənasib
şəkildə ikinci gücləndirici vasitə - hadisənin mühümlük meyarı
artacaq.
Bu səbəbdən, şayiənin aradan qaldırılmasının çarəsi ikimə
nalılığın vaxtında aradan qaldırılmasından asılıdır. Hadisə haq
qında tam (vaxtında və birmənalı) informasiya şayiəni çoxaldan
ikimənalılığı heçə endirir.
Bu, şayiə yaratma funksiyasını sıfra yaxınlaşdırır. Ən yax
şısı isə şayiə üçün əsəsın yaradılmamasıdır. Necə deyərlər, əgər
şayiənin yaranması üçün səbəb olmasa, şayiə də olmayacaq.
3. Damğalar və birbaşa təhqirlər
- qeyri-mütəşəkkil mübahi
sə zamanı əvəz çıxmağa rəvac verən üsuldur. Bu, siyasi polemika
nın ən aşağı səviyyəsinin göstəricisidir.
293
Əgər onun ilkin məqsədi qarşıdurma yaratmaq, opponenti
düşünülməmiş addım atmağa təhrik etməkdirsə, belə dəlildən isti
fadə edilməsi vacib hesab edilə bilər.
Ancaq əslində qarşılıqlı damğalamalar (şərləmələr) və təhqir
lərə əl atmaq təkcə özünə yox, həm də mübahisə mövzusuna hör
mət baxımından yolverilməzdir.
Belə dəlillər mübahisənin davaya çevrilməsinin birbaşa əla
mətidir. Bütün sahələrdə olduğu kimi, polemikada da geriyə dönü
şü olmayan proseslər var. Bu səbəbdən, belə vəziyyətdən çıxmağın
ən səmərəli yolu - təhqirə məruz qalmaq istəmədiyinizə görə mü
zakirələrin dayandırılmasıdır.
Qarşı tərəfin qeyri-qanuni üsullardan istifadəsinin qarşışısının
alınmasına təminat əsaslandırma dairəsinin dəqiq müəyyənləşdi
rilməsi ola bilər.
Qeyri-qanuni üsulların qəbul edilməməsi - onların mübahisənin
səmərəli təşkili qaydalarını, polemika mədəniyyətini, konsensusa
doğru çalışmanı, fikir plüralizmini, müzakirə azadlığını və s. po
zan fəaliyyət və dəlillər kimi qiymətləndirilməsi ilə bağlıdır.
Lakin mübahisə zamanı üsulların seçilməsində məsuliyyət da
şımayan qarşı tərəfin “yersiz” dəlillərinin obyektinə çevrilməmək
üçün opponentlərinizi seçərkən diqqətli olmalısınız. Hər kəslə, hər
şeyə görə mübahisə etmək olmaz.
Aristotel «Topika» (ümumi dəlil, fikri ifadə edərkən ümumi
dəlillərdən istifadə etmək bacanğı) əsərində bununla əlaqədar çox
maraqlı, tam dəqiq tövsiyələr vermişdir. O yazırdı ki, hər qabağına
çıxanla mübahisə etmə, ancaq o adamla mübahisəyə girişmək olar
ki, onun deyəcəyi nalayiq sözlərə görə sonradan xəcalət çəkəcəyi
qədər ağlı olsun ki, o sözləri heç deməsin.
Aristotelə görə, yalnız o kəslə mübahisə etmək olar ki, o, nəsi
hətlərlə yox, dəlillərlə mübahisə edə bilir, qarşı tərəfin dəlillərini
dinləyir.
Nəhayət, o adamla mübahisə etmək olar ki, o, kifayət qədər
ədalətlidir və haqlı olmadıqda, həqiqətin qarşı tərəfə məxsus ol
duğunu gördükdə bunu ləyaqətlə qəbul edə bilər. Aristotelin bu
məsləhətləri bu gün də köhnəlməyib.
294
|