Dərs vəsaiti kim I q r if verilm işdir nurlar bak i-2014 e lm I red a k to rla r: akademikVasım

Kompozisiya anlayışı və nitqin qurulması zamanı natiqin
fəaliyyəti 
«Kompozisiya» sözü hamıya hələ məktəb partasından tanış 
olduğu kimi, ümumestetik mənaya malikdir, yəni incəsənətin müxtəlif 
növlərinə: bədii ədəbiyyat, təsviri sənət, musiqi və s. aid istifadə edilir.
Bu zaman «kompozisiya» termini öz istifadəsinin ən müxtəlif 
sahələrində məlum ümumi mənaya malikdir və adətən, «qurulma, 
tərtib edilmə» (latın dilindən hərfi tərcümədir) kimi izah edilir. Daha
181

---

dərindən düşünüldükdə, məlum olur ki, bu anlayış o qədər də sadə 
deyil və onun bildirdikləri müəyyən tərkib hissələrindən ibarətdir:
1. materialın hissələrə ayrılması;
2. bu hissələrin bir-biri ilə və bütünlükdə nitqlə əlaqələndirilməsi;
3. onların yerləşdirilmə ardıcıllığı.
Nəzərdən keçirilən anlayışın üç məna komponenti materi­
alın yerləşdirilməsi mərhələsində natiqin fəaliyyətinin tərkibini 
müəyyənləşdirir. Buna üç qlobal əməliyyat uyğun gəlir: seçilmiş 
materialın quruluşunun müəyyənləşdirilməsi, hissələrin ölçülərinin 
motivləşdirilmiş şəkildə uyğunlaşdırılınası (proporsionallaşdınl- 
ma), onların düzülüş qaydasının müəyyənləşdirilməsi.
Qeyd edək ki, ritorikaya aid antik mənbələrdə natiqin fəaliy­
yətinin müzakirə edilən mərhələsi (yerləşdirmə) «dispozisiya» 
adlanırdı və «kompozisiya» sözü ilə eyni kökdən əmələ gəlmişdi. 
Bu terminə, məsələn, L. N. Tolstoyun «Hərb və sülh» əsərində 
rast gəlinir - XIX əsrdə o (həmin termin), orduya döyüşdən öncə 
müəyyən mövqe tutmaq barədə verilmiş əmri bildirirdi. Beləliklə, 
bu mərhələdə natiq ideya ordusunu daha təhlükəsiz və döyüşə qa­
bil şəkildə düzən, özünün etibarlı ön və arxa cəbhəsini quran sər­
kərdə kimi gözümüz önündə canlanır.
Beləliklə, çıxışın materialı hansı kompozisiya bloklarına bölü­
nürdü? Baxmayaraq ki, ritorikanın tarixi kursundan məlum oldu­
ğu kimi, Aristotel də daxil olmaqla bütün qədim müəlliflər çıxışın 
quruluşunda səkkiz tərkib hissə olduğunu qeyd edirdilər, istənilən 
mətnin tərkibində hissələrə ayrılmanın birinci mərhələsində üç ib­
tidai ünsür daha möhkəmlənmiş və sabit şəkildə formalaşmışdır: 
giriş - əsas hissə (açılma, yaxud mövzunun şərhi) - yekun.
Bu hissələr istənilən məktəb inşasının planında yer alır və rum 
rəqəmləri ilə qeyd edilir ki, bu da onların böyüdülmüş xarakteri­
ni, birinci növbədə olanlara aidliyini göstərir. Onları gələcək şifahi 
nitqin konspektində də eynilə belə göstərmək mümkündür.
Yeri gəlmişkən, mülahizənin tərkib hissələrinin bu tipologiya­
sı antik qaynaqların yuxanda qeyd olunmuş səkkiz hissəli sxeminə 
zidd deyil, çünki giriş və yekun (proloq və epiloq) həmin tipologi­
yanın da tərkibinə mütləq daxil edilirdi.
182

---

Göstərilən üç hissə, adətən, hətta sərbəst kompozisiyalı adlan­
dırılan, natiqin «şüur seli» modeli üzrə inkişaf edən improvizasiya- 
lı çıxışlarda da mövcud olur. Mətnin üç hissəli quruluşu çox zaman 
gələcək nitqini vaxt darlığı (seytnot) vəziyyətində düşünməli olan 
natiqin intellektual səylərinin səfərbər olunmasına xidmət edir və 
nitqə bir neçə dəqiqə qalmış tələsik edilən qeydlərdə əks olunur.