P. Mirxamidova, A. H. Vaxobov, Q. Davranov, G. S. Tursunboeva
Yüklə 4,34 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Kapsula.
Bakteriya kapsulasi polisaxarid, mukopolisaxaridlardan iborat. Kapsula xujayrani muhim qismi emas, shu sababli fermentlar ta’sirida bakteriyaga zarar qilmasdan uni olib tashlash mumkin. Ba’zi saprofit bakteriyalarda umumiy kapsula xosil bo‘ladi va u zoogleya deb ataladi. Ko‘pchilik bakteriyalar xivchinlarga ega. Ular bu xivchinlar yordamida xarakatlanadilar. Bakteriyalar xivchinlarining xujayraning qaysi qismida joylashishiga qarab quyidagi guruhlarga bo‘linadilar: 1. Monotrixlar – bakteriya xujayrasining bir uchida bitta xivchin bor. 2. Lofotrixlar – xujayraning bir uchida xivchinlar to‘plami mavjud bo‘ladi. 3. Amfitrixlar – xujayraning ikki uchida ikki to‘plam xivchin bo‘ladi. 4. Peritrixlar – hujayraning hamma tomoni xivchin bilan o‘ralgan bo‘ladi. Xivchin bakteriyada motor vazifasini bajaradi va ularning soni, uzunligi bakteriyaning xususiyatiga bog‘liq. Xivchinning tarkibi flagellindan iborat. Bakteriyalarning xarakati taksis deyiladi. Uning qaysi omilga nisbatan xarakati, masalan xemotaksis (kimyoviy moddalarga nisbatan havocha), aerotaksis, fototaksis (yorug‘likka nisbatan) deb nomlanadi. Xivchinlardan tashqari bakteriyalarda fimbriy va pililar ham mavjud. Fimbriylar xivchinlarga nisbatan uzun va ingichka bo‘lib, uzunligi 0,3-4 mkm, eni 5-10 nm bo‘lib, soni 1000 gacha yetib boradi. Fimbriylar bakteriyaning substratga yopishishini ta’minlaydilar. Pili esa, jinsiy fimbriy bo‘lib, ichi bo‘sh kanaldan 27 iborat. Bu kanal orqali bakteriya kon’yugatsiyada qatnashayotgan boshqa bir bakteriyaga genetik axborotni yetkazadi. Spora xosil bo‘lishi. Spora dumaloq yoki oval shaklda bo‘lib, mikroorganizmlarning evolyutsiyasida muayyan bir turning saqlanishi uchun hizmat qiladi. Spora bakteriyalarini tashqi noqulay faktorlardan saqlashi va sporalar yordamida ko‘payishi mumkin. Ko‘pincha tayoqchasimon bakteriyalar spora hosil kiladi va batsilla deb nomlanadi. Spora hosil bo‘lishi to‘rt bosqichdan iborat: 1. Tayyorlanish bosqichi. 2. Spora oldi bosqichi. 3. Qobiq hosil bo‘lish bosqichi. 4. Yetilish bosqichi. Batsillalarning noqulay sharoitga tushishi bilan hujayraning ichki strukturasida o‘zgarishlar hosil bo‘lib, ma’lum bir qismidagi protoplazma quyuqlasha boshlaydi va spora oldidagi membrana tashkil topadi, so‘ngra shu joy, zich va bir necha qavatli qobiq bilan o‘raladi. Hujayraning qolgan qismi esa asta- sekin yemiriladi va spora yetiladi. Shunda uning hajmi, vegetativ shaklli mikrobning xajmiga ko‘ra o‘n baravar qisqaradi. Bakteriyalarning spora hosil qilishida birqancha tiplari mavjud: Oddiy-batsilyar tipda bo‘lsa, spora hosil qilgan bakteriyaning shakli o‘zgarmaydi, masalan, Bac.megaterium, Klotridial tipda spora hosil qilganda B hujayra shakli dugsimon (romba) shakliga o‘xshaydi. Masalan, moy kislotali bakteriya. Ular yana plektridial tipda spora hosil qilish uchraydi. B. h-rasining shakli baroban tayoqchasi ko‘rinishini oladi. Shu tariqa bakteriya hujayrasi 18 - 20 soatda sporaga aylanadi. Sporalar bakteriya hujayrasining turli yerlarida joylashishi mumkin. U hujayraning o‘rtasida o‘rnashsa, markaziy spora, bir uchida bo‘lsa - terminal spora, bir uchiga yaqin joylashsa subterminal spora deb ataladi. Sporalarning joylashishi laboratoriyada mikroblarning turini aniqlashda katta ahamiyatga ega. Har xil mikrob turlarining sporalari turli shaklda bo‘ladi. Bular sharsimon, cho‘zinok (oval) bo‘ladi. Sporalar ekzina (tashqi) va intina (ichki) qavatlardan iborat bo‘lib, ekzina qavati sitoplazmani tashqi omillaridan himoya qiladi. Intina esa sporaning o‘sib chiqishiga yordam beradi. O‘sish davriga o‘tishda sporaning bir qutbidan yoki markazidan hujayra o‘sa boshlaydi. Hujayra sporaning bir qutbidan chiqsa qutbli , o‘rta qismidan chiqsa ekvatorial o‘sish deb ataladi. Spora hosil qilish jarayoni turg‘un hodisadir. Biroq batsillalar zaharli moddalar ta’siriga uchrasa, noqulay sharoitga tushib qolsa, yuqori temperaturada o‘stirilsa yoki sun’iy oziq muhitlariga ko‘p marta takrorlab ekilsa, sporalar hosil qilish xususiyatlarini yo‘qotadi. Bunday organizmlar asporogenli irq deb ataladi. Savollar . 1. Bakteriya hujayra tuzilishini tushuntiring. 2. Kapsula nima? 28 3. Yadro apparatining vazifasi nimada? 4. Bakteriyalar qanday ko‘payadilar? 5. Bakteriyalar tasnifi qanday tuzilgan? 6. Tarkibida DNK bo‘lgan viruslar haqida gapiring. 7. Faglar tuzilishini tushuntirib bering. 8. Fitopatogen viruslar qanday oilalarga bo‘linadi? Yüklə 4,34 Mb. Dostları ilə paylaş:
|